Rzym
 
Encyklopedia PWN
Rzym, Roma,
stolica i największe miasto Włoch, nad Tybrem, w środkowej części Półwyspu Apenińskiego, na nizinie Campania di Roma oraz przedgórzach Apeninu Abruzyjskiego, w pobliżu brzegu Morza Tyrreńskiego;
ośrodek administracyjny regionu autonomicznego Lacjum; największe miasto Włoch. Główny ośrodek katolicyzmu, miejsce pielgrzymek katolików z całego świata; na terenie miasta znajduje się rezydencja i obszar władzy świeckiej papieży (Watykan), ok. 200 zabytkowych kościołów, w tym słynne bazyliki: Św. Piotra, Laterańska (S. Giovanni) i S. Maria Maggiore; liczne zakony, m.in. klasztor Kawalerów Maltańskich (na prawach eksterytorialności) oraz instytucje kościelne, skupiające ponad 20 tys. duchownych włoskich i cudzoziemskich. Rzym jest również jednym z największych w świecie ośrodków turystycznych; ok. 2 tys. zabytków, z których największą atrakcję turyst. stanowią budowle antyczne (Koloseum, Panteon, Forum Romanum, fora cesarskie, termy), renes. i barok. pałace, kościoły i place; bogate w zbiory muzea i galerie, najbardziej znane oprócz Muzeów Watykańskich to: Muzea Kapitolińskie (jedne z najstarszych w świecie, zał. 1471), Museo Nazionale Etrusco (zbiory sztuki etruskiej), Museo Borghese (zał. 1616, zbiory sztuki greckiej i rzymskiej), Galleria Spada (kolekcja malarstwa z XVII i XVIII w.), Galleria Doria Pamphili (malarstwo renesansu) oraz Galleria Nazionale d’Arte Antica i Galleria Nazionale d’Arte Moderna. Rocznie do Rz. przybywa ok. 4 mln pielgrzymów i turystów; rozbudowane zaplecze turystyczne; ponad 1000 hoteli i pensjonatów, gęsta sieć restauracji, barów, kawiarni i sklepów.
Rzym jest siedzibą kilku organizacji międzynar., m.in. Organizacji do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Międzynar. Funduszu Rozwoju Rolnictwa, znajdują się tu także centralne instytucje nauk.-badawcze kraju: Akad. Św. Łukasza (zał. XIV w.), Nar. Akad. Rysiów (zał. 1603) i Consiglio Nazionale delle Richerche (zał. 1923), szkoły wyższe: 2 uniwersytety (zał. 1303 i 1985), politechnika, akademia muzyczna (zał. 1821), akademia sztuk pięknych oraz uczelnie papieskie (m.in. Uniwersytet Gregoriański, Uniwersytet Św. Tomasza z Akwinu) i instytucje muzyczne (kapela papieska zw. Sykstyńską — zał. po 1431, Kongregacja Św. Cecylii — zał. 1566, Concervatorio di Musica — od 1919); liczne instytuty nauk. krajowe (archeol., historii średniow., geol., med., jądr. i in.) i zagraniczne (filie akad. nauk większości krajów eur. — w tym PAN, USA i Kanady), biblioteki (Centralna Biblioteka im. Wiktora Emanuela II, zał. 1876, Bibliotheca Apostolica Vaticana), znane wydawnictwa nauk. (Edizioni Borla — zał. 1863, Guida Monaci — zał. 1870); ok. 20 teatrów, opera. Duży ośr. finansowy, handl. i przem. Włoch; wielkie banki krajowe (Banca d’Italia, Banca di Roma) i zagraniczne; ośr. handlu antykwarycznego (starodruki, dzieła sztuki) i rzemiosła artyst. (biżuteria); rozwinięty gł. przemysł lekki, zwłaszcza spoż. (fabryki makaronów, mięsne, browary), chem. (farm., kosmetyczny, gumowy), odzież. (Rz. jest jednym z gł. ośr. mody na świecie), obuwniczy, meblarski, papierniczy, poligraficzny oraz elektrotechniczny (silniki elektr.) i elektroniczny (odbiorniki radiowe, telew., aparatura pomiarowa), ponadto fabryka motocykli, huta szkła; wytwórnie film. (Cinecittá).
Rzym jest ważnym węzłem komunik. południowej Europy; 7 dworców kol., w tym nowoczesne Termini; magistralne linie kol. łączą miasto z Mediolanem, Florencją i Neapolem, połączenia międzynar. m.in. z Paryżem, Genewą, Wiedniem i Monachium, Autostradą Słońca — z Florencją i Neapolem; 2 porty lotn. (międzynar. Leonardo da Vinci w Fiumicino i krajowy w Ciampino); portem mor. obsługującym Rz. jest Civitavecchia; komunikację miejską, utrudnioną ze względu na rozległe strefy zabytków i wykopalisk archeol., obsługuje gęsta sieć linii autobusowych, poza tym linie tramwajowe, trolejbusowe i metro; wokół miasta 2 obwodnice dla ruchu samochodowego, zewn. — Grande Raccordo Anulare.
Rzym jest położony na kilkunastu wzgórzach wulk. (wys. 45–139 m, Monte Mario), na obu brzegach Tybru, który płynie przez miasto z północy na południe, tworząc liczne zakola; prawobrzeżne i lewobrzeżne dzielnice łączą 23 mosty. Pod względem adm. miasto dzieli się na 3 strefy: centralną (śródmieście), obrzeżną i podmiejską (suburbia). Najstarsza, centralna część miasta, zawarta w obrębie Murów Aureliana (zachowane na dł. ok. 14 km), leży na l. brzegu Tybru, na wzgórzach: Awentyn, Celius, Eskwilin, Kapitol, Kwirynał, Palatyn i Wiminał; w południowej części śródmieścia znajdują się największe, zachowane w Rz. zespoły architektury antycznej: Koloseum, Forum Romanum, ruiny pałaców (m.in. Oktawiana Augusta) i Circus Maximus (dł. 600 m, szer. 150 m) na Palatynie, termy Trajana, Karakalli i in.; w północnej części śródmieścia, charakteryzującej się zwartą, stosunkowo niską zabudową, są skupione instytucje i urzędy państw., banki, luksusowe hotele i restauracje (zwłaszcza w pobliżu pl. Republiki i Via Vittorio Veneto); liczne pałace (Kwirynalski — siedziba prezydent republiki, Barberini z galerią Nazionale d’Arte Antica), zabytkowe place, m.in.: Piazza Venezia z monumentalnym pomnikiem Wiktora Emanuela II, Piazza di Spagna (plac Hiszpański) z fontanną La Barcaccia i Schodami Hiszp., Eskwilin, przy którym wznosi się jedna z najstarszych bazylik rzymskich — S. Maria Maggiore oraz Piazza Navona z fontanną dei Quattro Fiumi i Piazza di Trevi ze słynną fontanną o tej samej nazwie; centrum komunik. tej części miasta jest Piazza Venezia, połączony: Via del Corso z pl. Republiki, Via dei Fori Imperiali z Koloseum, Corso Vittorio Emanuele II z Watykanem; na pr. brzegu Tybru (Zatybrze), na wzgórzu Janikulum znajduje się stara, gęsto zaludniona dzielnica rzemieślnicza Trastevere, a na północnym krańcu wzgórza Janikulum — Watykan.
Strefę obrzeżną Rz., położoną za Murami Aureliana, tworzą dzielnice powstałe gł. na pocz. XX w.; w północnej części są to dzielnice reprezentacyjne i mieszkaniowe (m.in. Mazzini) ze słynnymi parkami: Villa Borghese, Villa Ada, na południowym zachodzie — dzielnice-ogrody (Monteverde Vecchio i Monteverde Nuovo) i wielki park Villa Doria Pamphili, a na wschodzie — gł. dzielnice robotnicze i przem. oraz największy cmentarz Rz. — Verano. W strefie podmiejskiej, zabudowywanej od 2. poł. XX w., powstały nowoczesne centra adm.-handl. (dzielnica E.U.R.), dzielnice rezydencjonalne (Monte Sacro, przy staroż. drodze via Appia). W pobliżu Rz. wiele miejscowości turyst. i wypoczynkowych, m.in. ruiny staroż. portu Ostia, kąpielisko mor. — Lido di Ostia (połączone z Rz. autostradą) oraz Tivoli (w pobliżu zespół parkowo-pałacowy Villa Adriana; Hadriana willa), Frascati, Marino i Albano Laziale w G. Albańskich.
Historia. Pierwotnie osada na Palatynie, zał. (wg tradycji) 753 p.n.e. przez Romulusa; w VI–V w. p.n.e. pod władzą Etrusków; początkowo miasto-państwo, następnie stol. państwa rzymskiego; w poł. IV w. p.n.e. miasto objęło 7 wzgórz: Awentyn, Eskwilin, Kapitol, Kwirynał, Celius, Palatyn, Wiminał; w miarę podbojów metropolia imperium rzymskiego, rozbudowana i ozdabiana przez cesarzy; ośr. życia polit., kult. i rel. państwa; po przesunięciu ośr. gosp. i polit. na Wschód (od IV w. wzrost znaczenia Konstantynopola) oraz przeniesieniu rezydencji cesarzy Zachodu do Mediolanu, a w V w. do Rawenny — upadek Rz.; wielokrotnie niszczony w V i VI w. przez Germanów. Od I w. n.e. obecność chrześcijan oraz zwiększająca się rola biskupów Rz.; od III–IV w. ośr. kultury wczesnochrześc. (liczne kościoły), a wraz ze wzrostem znaczenia papiestwa jeden z gł. ośr. chrześcijaństwa; od poł. VIII w. stol. Państwa Kościelnego (centrum zachodniego chrześcijaństwa, cel licznych pielgrzymek i od IX w. miejsce koronacji cesarzy Zachodu); po najeździe Arabów (846) wiele budowli antycznych rozebrano na budulec, przebudowano na kościoły lub fortyfikowano. Konflikt między cesarstwem i papiestwem (splądrowanie Rz. przez Normanów 1084), ostra walka polit. gibelinów i gwelfów (XII–XV w.), powstania lud. (walka cechów o samorząd), próby przywrócenia republiki (Arnold z Brescii, Cola di Rienzo) i opuszczenie Rz. przez papieży (1307–77 awiniońska niewola papieży) zahamowały rozwój miasta. Trwałe odrodzenie Rz. jako stol. państwa papieskiego i ośr. renesansu wł. nastąpiło od 1. poł. XV w.; dwór papieski (z siedzibą w Watykanie) stał się świat. centrum życia artyst. i nauk. (uniw., stowarzyszenia nauk.), promieniującym m.in. także na Polskę. Mimo zmniejszenia rel.-polit. roli Rz. (reformacja) i złupienia 1527 (sacco di Roma) miasto utrzymało swą świetność. W następnych wiekach szeroko zakrojone akcje urb. i przebudowy (w XVI–XVII w. wykształciła się w Rz. odmiana architektury, zw. rzymskim barokiem), także ważny eur. ośr. życia artyst.; w XVIII w. badania i wykopaliska (odkrycia i zabezpieczanie zabytków antycznych) uczyniły z Rz. ośr. starożytnictwa i archeologii oraz wpłynęły na ukształtowanie się sztuki klasycyzmu. W 1798–99 stol. Rep. Rzymskiej, 1799–1809 w rękach papieży; od 1809 uznany przez Napoleona I za drugą stol. cesarstwa; od 1814 restauracja Państwa Kośc. i władzy papieskiej (1849 krótkotrwała republika, obalona wskutek interwencji wojsk obcych). W 1870 zajęty przez wojska wł., wraz z pozostałością Państwa Kośc. włączony do zjednoczonych Włoch, a od 1871 stol. Królestwa Włoskiego. W 1922 przewrót faszystowski (marsz na Rzym) zadecydował o przejęciu władzy przez B. Mussoliniego; od 8 IX 1943 pod okupacją niem.; 8 IV 1944 wyzwolony przez wojska anglo-amerykańskie. Od 18 IV 1946 stol. republiki wł., unowocześniony i rozbudowany jest jedną z największych metropolii Europy.
Zabytki. Rzym stanowi jeden z najstarszych i najcenniejszych zespołów zabytkowych w Europie, wpisany na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO. Z okresu staroż. (VI w. p.n.e.–IV w. n.e.) fragmentarycznie zachowany zespół arch. w kilku kompleksach funkcjonalnych: na Palatynie — ślady najstarszej osady oraz późniejsze pałace cesarskie (Dom Liwii, pałac Tyberiusza, pałac Flawiuszów) i na pobliskim Eskwilinie Złoty Dom, a na terenach parku tego Domu Koloseum; Forum Romanum z wieloma pomnikami, bazylikami, świątyniami, łukami triumfalnymi, a w pobliżu fora cesarskie i Kapitol, m.in. ze świątynią Jowisza Kapitolińskiego, Tabularium;na Polu Marsowym, m.in. mauzoleum Augusta, ołtarz Ara Pacis Augustae, teatr Marcellusa, termy, Panteon; całość otoczona była republikańskimi Murami Serwiańskimi i w III w. Murami Aureliana; wzdłuż dróg wiodących do miasta grobowce, katakumby, mauzolea (przy via Appia mauzoleum Cecylii Metelli). Wczesnochrześcijańskie katakumby (Domicilli, Kaliksta, Priscilli) oraz kościoły poczynając od IV i V w., powiększane i zmieniane w ciągu dziejów, m.in. S. Giovanni in Laterano z Baptysterium, S. Marco, S. Maria Maggiore, S. Paolo fuori le Mura, S. Cecilia, S. Clemente, S. Prassede, S. Costanza, S. Stefano Rotondo, S. Giovanni e Paolo oraz od VI w. SS. Cosma e Damiano, S. Agnese, S. Pietro in Vincoli. Kościoły rom. i got., m.in.: SS. Quattro Coronati (IV, XII w.), S. Maria in Cosmedin, S. Maria in Trastevere (XII w.), S. Maria d’Aracoeli (XIII w.), S. Maria sopra Minerva (XIII, XV w.), oraz 2 wieże mieszkalne Conti i delle Milizie (XIII w.). Kościoły renes., m.in.: S. Maria del Popolo (XV w.) z kaplicą Chigi (Rafael), S. Pietro in Montorio (XV w.), Tempietto (1502, Bramante), S. Agostino (XV w.), S. Maria della Pace (XV, XVII w.) z krużgankiem Bramantego, S. Maria dell’Anima (XVI w.), S. Giovanni dei Fiorentini (XVI, XVII w.), Bazylika Św. Piotra i zespół pałacowo-ogrodowy w Watykanie (XV–XVIII w.). Pałace renes. z XV–XVI w., m.in.: Venezia, Cancelleria, Farnese (ukończony przez Michała Anioła i G. della Porta), Massimo alle Colonne (B. Peruzzi); wille z XVI i XVII w., m.in.: Madama (Rafael), Farnesina (Peruzzi), Giulia, Medici, Borghese. Kościoły barok., m.in.: Il Gesù (1568–84), S. Trinitá dei Monti (1445–1585), S. Susanna (1596–1603), S. Maria della Vittoria (1608–20) — obydwa C. Maderna, S. Ignazio (1621–49), oratorium Filipinów (1637–50), S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo, S. Andrea delle Fratte (wszystkie projektu F. Borrominiego, poł. XVII w.), S. Agnese (1652–57, C. Rainaldi, Borromini), S. Andrea al Quirinale (1658–70, G.L. Bernini), S. Maria dei Miracoli (1662–67, C. Rainaldi). Pałace barok. z XVI–XVIII w., m.in.: Laterański, Kwirynalski, Barberini (C. Maderna, Borromini, Bernini), Pamphili, Doria. Fontanny barok., m.in.: Trevi, Aqua Felice (1585), dei Quattro Fiumi (1647–51). Założenia urb. renes. i barok.: Piazza di Campidoglio na Kapitolu (Michał Anioł), Piazza del Popolo (koniec XVI w. D. Fontana, z kościołami 2. poł. XVII w. C. Rainaldie), plac przed Bazyliką Św. Piotra z kolumnadą 1656–65 Berniniego, Piazza di Spagna (plac Hiszpański) ze schodami (1723, F. de Sanctis), Piazza Navona na pozostałościach cyrku Domicjana z fontannami Berniniego; pomnik Wiktora Emanuela (1885–1911), Pałac Sprawiedliwości (1889–1910). Po I wojnie świat. powstały nowe dzielnice mieszkaniowe (m.in. Garibatella, 1930–36) oraz budowle i zespoły arch. (m.in. Città Universitaria 1933–37); po II wojnie świat. nowe dzielnice (m.in. E.U.R. 1942–60, Monte Sacro 1950–60 i Prato della Signora 1970–75), budowle użyteczności publicznej, m.in.: dworzec Termini (ukończony 1950) oraz wzniesione przez P.L. Nerviego: Palazzetto dello Sport (1956–57), zespół obiektów olimpijskich (1957–59) i stadion olimpijski Flaminio (1960).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Rzym, Kolumna Trajana fot. Gea/K. Sołtyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bernini Giovanni Lorenzo, fontanna di Trevi (realizacja N. Salvi) Rzym,1762fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Fontanna Czterech Rzek (1648–51) i kościół San Agnese (1652–66) przy Piazza Navona, Giovanni Lorenzo Berninifot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, widok od strony Koloseum fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, wnętrze Koloseum fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Villa Borghese fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Borromini Francesco, kościół San Carlo alle Quattro Fontane, 1638–41, Rzym (Włochy)fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Mauzoleum Hadriana fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Panteon fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, ruiny świątyni Wenus i Romy na Forum Romanum fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Boże Narodzenie. Pasterka Roku Jubileuszowego w Rzymie fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bazylika Św. Piotra w Rzymie, planrys. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bazylika Św. Piotra w Rzymie, ostateczny plan bazyliki po rozbudowie przez Madernę i po zbudowaniu przez Berniniego kolumnadrys. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Apollo Belwederski — Museo Pio-Clemente, Watykanfot. L. Zielaskowski /Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bernini Giovanni Lorenzo, Nagrobek papieża Aleksandra VII — Bazylika Św. Piotra w Rzymiefot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Il Gesù, wnętrzefot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, pomnik Marka Aureliusza w Muzeum Kapitolińskimfot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Tempietto fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Mauzoleum Hadriana, wzniesione na prawym brzegu Tybrufot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, kopuła S. Carlo alle Quattro Fontane, Francesco Borromini, 1637–41fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, grobowiec Cecylii Metelii, 2. poł. I w. p.n.e. przy rzymskiej Via Appia, ulicy umarłychfot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Borromini Francesco, latarnia kopuły kościoła S. Ivo alla Sapienza w Rzymie 1642–50 (Włochy)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia