rycerstwo
 
Encyklopedia PWN
rycerstwo
[rycerz < staroczes. rytieř < średnio-wysoko-niem. ritaere ‘jeździec’],
łac. militia, ang. chivalry, fr. chevalerie, niem. Rittertum,
warstwa społeczna złożona z konnych wojowników, istniejąca w Europie łacińskiej w epoce dojrzałego i późnego średniowiecza (XI–XV w.).
Jako wyodrębniona grupa społeczna rycerstwo pojawiło się w końcu X w. w północnej i wschodniej Francji, w XI w. — w Italii, Niemczech, chrześcijańskich państwach Półwyspu Iberyjskiego i w Anglii, później w krajach Europy Środkowej (w tym w Polsce od XII w.). Jego geneza wiąże się z przemianami politycznymi i społecznymi na obszarze zachodniej części dawnego imperium karolińskiego: kryzysem władzy centralnej, kształtowaniem się stosunków zależności feudalnej (feudalizm), wzrostem znaczenia konnicy w prowadzeniu wojen. Początkowo o przynależności do rycerstwa decydowało nie pochodzenie, lecz status materialny pozwalający na zakup kosztownego uzbrojenia (miecz, zbroja) i koni oraz umiejętność walki konno i zbrojno. W skład rycerstwa weszli wasale różnych szczebli, zobowiązani do służby zbrojnej na rzecz swego pana feudalnego, a także obciążeni obowiązkiem świadczenia takiej służby niektórzy członkowie grup ludności poddanej; początkowo warstwa rycerstwa miała charakter otwarty i stosunkowo łatwo było do niej przeniknąć przedstawicielom bogatszych rodzin mieszczańskich i chłopskich. Formowaniu się rycerstwa jako osobnej grupy społecznej sprzyjały w X–XII w. równoczesne procesy dotyczące innych warstw: wyodrębnianie się dziedzicznej arystokracji feud (władającej tworzącymi się wówczas wielkimi posiadłościami lennymi) oraz wzrost liczebności i znaczenia mieszczaństwa; XII–XIII w. rycerstwo przeobraziło się w stan, zamknięty przed napływem ludzi z pozostałych grup społecznych cenzusem szlachetnego urodzenia. Dysponując kosztowną bronią żelazną i końmi, rycerstwo stanowiło największą siłę militarną spośród wszystkich grup społecznych i trzon ówczesnych armii, zwłaszcza podczas zaczepnych wypraw wojennych i decydujących starć bitewnych w polu. Czasy największego znaczenia rycerstwa przypadły na epokę krucjat (koniec XI–XIII w.); było ono najważniejszą, pod względem znaczenia militarnego, grupą społeczną biorącą udział w walkach o opanowanie i obronę Ziemi Świętej. Rola siły zbrojnej i czerpane z walk zyski materialne spowodowały, że rycerstwo stało się również główną siłą polityczną w państwach zachodniej, południowej i środkowej Europy.
Kształtowaniu się tożsamości rycerstwa i jego odrębności jako warstwy społecznej sprzyjał rozwój swoistej obyczajowości, etyki i kultury rycerskiej; ustalił się specjalny rytuał pasowania na rycerza (mający charakter rytu inicjacyjnego i obrzędu religijnego), atrybuty (miecz z pasem, ostrogi) i wzorce idealnego rycerza; wzorcem pierwotnym była postać dzielnego wojownika, walczącego dla sławy, hojnego, bezwarunkowo wiernego podjętym zobowiązaniom; pod wpływem Kościoła katolickiego, który starał się narzucić formującemu się rycerstwu zasady współżycia chrześcijańskiego, zakres obowiązków rycerza został poszerzony o zapewnianie obrony i opieki kobietom, duchownym, pielgrzymom, sierotom i najuboższym, poszanowanie dla świątyń chrześcijańskich, walkę z wrogami Kościoła i w obronie wiary. W epoce krucjat, w wyniku próby połączenia 2 wzorców życia: rycerza i mnicha, doszło do powstania specyficznej formy organizacji rycerstwa — zakonów rycerskich. Kształtował się też wzorzec życia rycerza dworskiego, który obejmował: służbę wobec pana i wybranej damy, uczestnictwo w wyszukanych formach życia towarzyskiego (jak miłość dworska) i rozrywkach. Najpełniej postulowane ideały wyrażały ówczesne dzieła literackie: cykle powieści epickich (chansons de geste) i romanse rycerskie, które opiewały chwalebne czyny rycerstwa w czasach historycznych (np. cykl karoliński z Pieśnią o Rolandzie) lub legendarnych (cykl arturiański, niemiecka Pieśń o Nibelungach), bądź wydarzenia z bliższej przeszłości, jak I krucjata lub hiszpańska rekonkwista (Pieśń o Cydzie); etos dworski znalazł odzwierciedlenie w liryce prowansalskich trubadurów i północnofrancuskich truwerów (XII–XIII w.) oraz niemieckich minnesingerów (XII–XIV w.). Inną formą typową dla kultury rycerstwa były turnieje, mające służyć doskonaleniu rzemiosła rycerskiego i okazywaniu męstwa; od pojawienia się w XII w. stały się jedną z najwyżej cenionych i kosztownych rozrywek rycerstwa; potępiane przez Kościół katolicki, nie utraciły popularności aż do XVI w. Charakterystycznym elementem kultury rycerstwa stało się również powstanie — ze znaków i zawołań bitewnych — herbów i dewiz rodów, które od XIII w. stały się dziedziczne.
Zmierzch rycerstwa przypadł na schyłek średniowiecza (XIV–XV w.) i był wynikiem wielu czynników politycznych, ekonomicznych i kulturowych. Ostateczna utrata posiadłości krzyżowców w Ziemi Świętej (upadek Akki 1291) doprowadziła do załamania się ruchu krucjatowego, przynosząc uszczerbek misji rycerstwa. Od przełomu XII i XIII w. następowały zmiany w sposobie prowadzenia wojny: rosła rola wojsk zaciężnych, a potem piechoty i (od XIV w.) artylerii; klęski rycerzy francuskich w wojnie stuletniej w walkach z piechotą i łucznikami angielskimi zadały silny cios autorytetowi rycerstwa. Rozwój techniki militarnej, prowadzący do udoskonalania uzbrojenia, zwiększył koszt utrzymania pełnej sprawności bojowej, co rujnowało finanse części rycerstwa, a część skłoniło do poświęcania większej uwagi dochodom z posiadłości ziemskich, dając początek procesowi przekształcania się tej warstwy w osiadłą szlachtę. Próby odnowy ducha rycerstwa w XIV i XV w. wyraziły się gloryfikacją jego ideałów w kulturze dworskiej, nawiązywaniem do jego tradycji w ceremoniale dworskim, wskrzeszaniem dawnych wątków literackich, a także zakładaniem stowarzyszeń szlacheckich na wzór dawnych zakonów rycerskich, tym razem w formie świeckiej (np. Order Złotego Runa w księstwie Burgundii); z początkiem epoki nowożytnej słowa oznaczające rycerza (francuskie chevalier, hiszpańskie caballero, angielskie knight) stały się tytułami szlacheckimi.
W środkowej Europie rycerstwo wykształciło się zapewne z monarszej drużyny oraz grupy wolnych posiadaczy ziemskich, biorących udział w wyprawach wojennych i dysponujących bronią żelazną i końmi; grupa ta zależała w dużym stopniu od władcy, który zapewniał jej utrzymanie i odegrała ważną rolę w ekspansji terytorialnej państw słowiańskich; XI–XII w. uległa ona zróżnicowaniu na majętniejsze możnowładztwo oraz rycerstwo, utrzymujące się z niewielkich posiadłości ziemskich i wypraw wojennych. Z biegiem czasu rycerstwo stało się ważnym politycznym partnerem władzy monarszej; XIV–XV w., podobnie jak na Zachodzie, zaczęło się przekształcać w stan szlachecki, osiadły na roli i przykładający coraz mniejszą wagę do wojny jako źródła utrzymania. Kultura rycerska przyjmowała się w środkowej Europie w XIII i XIV w. wraz z napływem rycerstwa obcego, głównie niemieckiego, przede wszystkim do Czech, w mniejszym stopniu na Węgry i do Polski. Rozkwit kultury i obyczaju rycerskiego w Polsce przypadł na XV w. Szczególną cechą kultury rycerskiej w Polsce stało się powstawanie tzw. rodów heraldycznych, obejmujących rodziny posługujące się tym samym herbem (skupiały ogół rycerstwa osiadłego w tej samej okolicy i zwykle spokrewnionego ze sobą). W epoce nowożytnej część wzorców kulturowych rycerstwa została zaadaptowana — pod wpływem okoliczności politycznych (wojny z Turcją) — przez kulturę sarmacką, co znalazło wyraz zwłaszcza w warstwie językowej (nazywanie pospolitego ruszenia szlacheckiego — rycerstwem).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Le Roy Guillaume, Pierre de Provence et la belle Maguelonne, ilustracja z romansu rycerskiego — Bibliothèque nationale, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia