rewolucja 1905–07

rewolucja 1905–07 w Rosji,

strajki i wystąpienia zbrojne skierowane przeciwko władzy cara oraz reliktom przeszłości w politycznej i ekonomicznej strukturze Imperium Rosyjskiego;

wybuchła w czasie trwania wojny rosyjsko-japońskiej 1904–05, która obnażyła słabość caratu i wpłynęła na zaostrzenie się konfliktów społecznych i narodowych w Rosji; jej bezpośrednią przyczyną była masakra robotników Petersburga, udających się 9 I (22 I wg nowego stylu) 1905 z petycjami do cara (krwawa niedziela), co wywołało oburzenie i strajki protestacyjne w całym państwie; I–III 1905 wzięło w nich udział ponad 800 tys. osób z głównych miast: środkowej Rosji, Ukrainy, Białorusi, Łotwy, Gruzji, Syberii i Królestwa Polskiego; w całym imperium nasiliły się organizowane przez socjalistów-rewolucjonistów zamachy przeciwko wysokim funkcjonariuszom państwowym, w których do połowy 1907 zginęło kilkadziesiąt osób (m.in. w lutym generał-gubernator Moskwy wielki książę Sergiusz, stryj Mikołaja II Romanowa). Wiosną i latem 1905 wrzenie rewolucyjne ogarnęło większość ośrodków przemysłowych, a także wieś (1/5 powiatów Rosji europejskiej); po klęsce Rosji w wojnie z Japonią rozpoczęły się zbrojne wystąpienia w armii i flocie (najgłośniejsze VI 1905 na pancerniku Potiomkin). W celu uspokojenia sytuacji car ogłosił 6 VIII dekret o wyborach do doradczej Dumy Państwowej (powołanej w lutym na mocy tzw. manifestu bułyginowskiego); mimo to jesienią wrzenie ogarnęło prawie całe państwo (we wrześniu wybuchł strajk w Moskwie, który poparli robotnicy Petersburga, a 15–18 X ogólnorosyjski strajk powszechny), Mikołaj II wydał Manifest Październikowy, zapewniający m.in. podstawowe swobody obywatelskie i uznający Dumę Państwową za instytucję o kompetencjach ustawodawczych. Ustępstwa nie zadowoliły nikogo: reakcjoniści i szowiniści rosyjscy zaczęli organizować pogromy, których ofiarą padali działacze rewolucyjni i przedstawiciele mniejszości narodowych (zwłaszcza Żydzi, Ormianie); liberałowie i demokraci rosyjscy zajęli się tworzeniem legalnych struktur politycznych (i kampanią wyborczą do I Dumy Państwowej); niezadowolone z carskiego programu ograniczonych reform politycznych masy, pod wpływem partii rewolucyjnych (socjaliści-rewolucjoniści, anarchiści, bolszewicy), zaczęły organizować Rady Delegatów Robotniczych (np. 13 X w Petersburgu, 21 XI w Moskwie) i Chłopskich; jednocześnie bolszewicy przystąpili do organizowania powstań zbrojnych; największe wybuchło w Moskwie (22–31 XII), poparte przez część przemysłowych ośrodków Rosji, zostało krwawo stłumione przez władze, wprowadzony w objętych wrzeniem rejonach stan wyjątkowy spowodował odpływ tzw. pierwszej fali rewolucyjnej. Główne niepokoje 1906 (w których wzięło udział ponad 1 mln osób w miastach, ok. 2,6 tys. wsi — z połowy powiatów Rosji europejskiej, oraz prawie cała flota bałtycka i część wojsk lądowych — od Brześcia do Krasnojarska i Czyty) były wywołane rozwiązaniem w lipcu I Dumy Państwowej; także z tego powodu socjaliści-rewolucjoniści powtórnie wzmogli w Rosji terror indywidualny; po zamachu bombowym, zorganizowanym przez nich w willi premiera i jednocześnie ministra spraw wewnętrznych P. Stołypina, władze ogłosiły w końcu lipca dekret o utworzeniu sądów wojskowo-polowych; na mocy ich orzeczeń w ciągu 6 miesięcy 1906 wykonano 950 wyroków śmierci. Za definitywny koniec rewolucji uważa się rozwiązanie VI 1907 II Dumy Państwowej (czyli tzw. stołypinowski zamach stanu).

Rewolucja 1905–07 w Rosji. Barykady w Moskwie, grudzień 1905