reprodukcja ludności,
demogr. odtwarzanie (w czasie) liczby i struktury ludności pod wpływem ruchu naturalnego i wędrówkowego;
reprodukcja ludności
Encyklopedia PWN
jeden z podstawowych procesów demograficznych. W węższym, częściej używanym znaczeniu reprodukcja ludności oznacza odtwarzanie stanu i struktury ludności wg wieku, w wyniku strumienia urodzeń i zgonów (ignoruje się wówczas migracje). Niekiedy pojęcie to jest utożsamiane ze zmianami ilościowymi ludności, co implikuje pomijanie jej cech jakościowych. Ponieważ populacje różnią się pod względem reprodukcji ludności, na gruncie demografii dokonuje się spisu (pomiaru) reprodukcji ludności oraz jej typologii, a także podejmuje próby objaśniania przyczyn różnic między reprodukcją ludności różnych populacji, a zwłaszcza jej podstawowymi typami.
Do opisu reprodukcji ludności są stosowane specjalne mierniki syntetyczne lub modele formalne. Najbardziej popularne mierniki to: współczynnik przyrostu naturalnego oraz współczynnik reprodukcji netto. Pierwszy z nich należy do typowych miar natężenia rzeczywistych zjawisk demograficznych i wyraża stosunek przyrostu naturalnego (różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów) w ciągu roku kalendarzowego do średniej w tymże roku liczby ludności, pomnożony przez 1000. Może on być również przedstawiony jako różnica między współczynnikiem urodzeń i współczynnikiem zgonów. Drugi miernik jest miarą hipotetyczną i wyraża średnią liczbę żywo urodzonych córek, które dożyją wieku, w jakim były ich matki, gdy je urodziły, przypadającą na 1 hipotetyczną matkę (kobietę w wieku prokreacji, np. w przedziale 15–49 lat). W celu obliczenia tego miernika najczęściej (w tzw. ujęciu przekrojowym) przyjmuje się m.in. to, że zarówno płodność, jak i umieralność wg wieku są stałe w czasie na określonym poziomie (np. zaobserwowanym i odnotowanym w danym roku). Współczynnik reprodukcji netto stanowi popularną miarę zastępowalności pokoleń. Jeśli jest równy 1, to oznacza, że obserwowana płodność i umieralność prowadzą do prostej reprodukcji ludności, a więc że pokolenie córek jest (będzie) potencjalnie tak samo liczne, jak pokolenie matek. Gdy współczynnik ten przewyższa 1, reprodukcja jest rozszerzona, a gdy przybiera wartość mniejszą od 1 — zwężona. Inne mierniki reprodukcji ludności obejmują: stopę wzrostu ludności, współczynnik dynamiki demograficznej, współczynnik efektywności demograficznej oraz współczynnik reprodukcji ludności brutto. Pomocniczymi miernikami są: wskaźniki struktury wg wieku i syntetyczne mierniki wieku ludności (np. mediana wieku). Spośród modeli reprodukcji ludnościnajbardziej użyteczny do celów analitycznych jest model ludności ustabilizowanej, wykazujący zmiany w hipotetycznej populacji o zmiennych warunkach reprodukcji, tj. o stałym w czasie natężeniu urodzeń, zgonów i mobilności terytorialnej wg wieku. Przypadek ograniczony do założenia o rozrodczości i umieralności został opracowany przez A. Lotkę (1911, 1939). Dowiódł on, iż populacja zamknięta, o dowolnej w momencie początkowym strukturze wg wieku, w której rozrodczość i umieralność (wg wieku) są stałe, zmierza do stanu — możliwej z góry do ustalenia — struktury stabilnej, zależnej wyłącznie od parametrów rozrodczości i umieralności (niezależnej od struktury początkowej). Osiągnięcie tego stanu, zwanego ustabilizowanym, następuje po stosunkowo długim czasie (równym 2–3-krotności długości życia generacji). Wiąże się jednak nie tylko ze stabilizacją struktury ludności wg wieku, ale również zależy od współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego. Dla określenia właściwości populacji ustabilizowanej szczególne znaczenie ma znajomość docelowego współczynnika przyrostu naturalnego, zwanego współczynnikiem Lotki (ang. intrinsic rate of natural increase). W przypadku, gdy docelowe współczynniki urodzeń i zgonów są sobie równe (współczynnik Lotki wynosi 0), mówimy o ludności zastojowej. Podstawowy wkład do konstrukcji modelu ludności ustabilizowanej otwartej, tzn. włączającego założenie o mobilności terytorialnej, wniósł A. Rogers (1966, 1975). Udowodnił on, że jeśli natężenie urodzeń, zgonów i migracji wg wieku nie ulegnie zmianie w stosunkowo długim czasie, to populacja, niezależnie od jej początkowej struktury wg wieku, osiągnie stałą, znaną od początku strukturę wg wieku. Jej wzrost liczbowy będzie odtąd odbywał się w postępie geometrycznym, którego ilorazem jest tzw. wartość własna symetrycznej macierzy wzrostu. Użyteczność modelu ludności ustabilizowanej wiąże się przede wszystkim z możliwością analizy reprodukcji ludności nawet w odległej przyszłości, a ogólnie, w przypadku populacji, wobec których nie ma pełnych lub dokładnych danych (np. obecnie w wielu krajach rozwijających się), analizy demograficznych skutków stabilizacji płodności, umieralności i mobilności terytorialnej oraz badania optymalnych cech populacji (jej dynamiki i struktury).
Swoistym modelem reprodukcji ludności jest znana typologia struktur ludności wg wieku, zaproponowana przez G. Sundbärga (1894). Poszczególne typy struktur, przedstawione graficznie za pomocą tzw. piramidy wieku, odzwierciedlają zarazem podstawowe typy reprodukcji ludności: piramida w kształcie trójkąta równoramiennego obrazuje typ struktury progresywnej, odpowiadającej modelowi reprodukcji ludności o wysokiej rozrodczości i umieralności oraz względnie dużym udziale dzieci i względnie małym udziale ludzi starych w całej populacji. Piramida w kształcie dzwonu ilustruje typ struktury stacjonarnej, której odpowiada reprodukcji ludności charakteryzująca się niską rozrodczością i umieralnością oraz stosunkowo małym udziałem dzieci i stosunkowo dużym udziałem ludzi starych w całej populacji.
Reprodukcja ludności odpowiadająca progresywnej strukturze wg wieku nazywa się reprodukcją tradycyjną (lub rozrzutną), natomiast odpowiadająca strukturze stacjonarnej — ą (lub oszczędną). Populacja, w której występuje pierwszy z tych 2 typów reprodukcji ludności, odznacza się dużą dzietnością, krótkim przeciętnym trwaniem życia oraz młodym przeciętnie wiekiem. Populacja, w której obserwuje się drugi typ — niewielką dzietnością, długim przeciętnym trwaniem życia i starym przeciętnie wiekiem.
Do podstawowych cech mechanizmu reprodukcji ludności należą: adaptacyjność względem otoczenia (m.in.: stan przyrody, warunki ekonomiczne, porządek społeczny) oraz dążenie do sekularnej równowagi między liczbą urodzeń i zgonów. Realizacja obu tych cech może odbywać się w sposób wymuszony lub spontanicznie albo w sposób mieszany. Adaptacyjność reprodukcji ludności oraz równowaga demograficzna są osiągane w sposób wymuszony wówczas, gdy — z uwagi na krótkie przeciętne trwanie życia ludzkiego i stosunkowo często występujące tzw. katastrofy umieralności — płodność jest względnie stabilna i kształtuje się na bardzo wysokim (często najwyższym z możliwych) poziomie. W takich warunkach, gdy występuje „niedostatek” ludności w stosunku do otoczenia, częstotliwość pojawiania się katastrof umieralności staje się mniejsza, a gdy ludzi jest „nadmiar”, to częstotliwość ta wzrasta, przy czym wahania natężenia zgonów następują bez (czy nawet wbrew) woli społeczności, których one dotyczą. Umieralność stanowi tu podstawowy regulator reprodukcji ludności Ze spontaniczną adaptacją i takimż dochodzeniem do równowagi mamy do czynienia w sytuacji względnie stabilnej, bardzo niskiej umieralności; w takich warunkach przeciwstawianie się „niedoborowi” bądź „nadmiarowi” ludności następuje przez świadome zwiększanie bądź ograniczanie płodności, która pełni funkcję podstawowego regulatora reprodukcji ludności
Ujmując modelowo mechanizm reprodukcji ludności: mechanizm wymuszony odpowiada głównej tradycyjnej reprodukcji ludności i zarazem progresywnej strukturze ludności wg wieku; mechanizm spontaniczny — głównemu typowi nowoczesnemu reprodukcji ludności i zarazem stacjonarnej strukturze wg wieku. Gdyby założyć doskonałe działanie obu tych mechanizmów, to reprodukcję odpowiednich populacji można by opisać za pomocą modelu ludności ustabilizowanej, w którym współczynnik Lotki byłby równy 0 (ludność stacjonarna). W pierwszym przypadku struktura wg wielu byłaby „młoda”, a w drugim — „stara”. W ciągu ostatnich kilkuset lat dokonała się na świecie zmiana typu reprodukcji ludności z tradycyjnego na nowoczesny i mechanizmu reprodukcji ludności z wymuszonego na spontaniczny. Jest to zjawisko znane pod nazwą demograficznego przejścia.
Marek Okólski
