Prus Bolesław

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Prus Bolesław, właśc. Aleksander Głowacki, ur. 20 VIII 1847, Hrubieszów, zm. 19 V 1912, Warszawa,

powieściopisarz, nowelista, dziennikarz i felietonista.

Urodził się 20 VIII 1847 w Hrubieszowie.

Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Po wczesnej stracie rodziców wychowywał się u krewnych. Do szkół uczęszczał w Lublinie i w Siedlcach, skąd przeniósł się do Kielc, gdzie nauczycielem był jego starszy brat Leon, działacz „czerwonych”.

Powstaniec, dziennikarz, felietonista

Walczył w powstaniu styczniowym 1863–64, ranny znalazł się w szpitalu, a potem w więzieniu. Po odbyciu kary ukończył gimnazjum w Lublinie i 1866 rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej Warszawskiej. Po 2 latach przerwał je i próbował podjąć ponownie w Instytucie Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach, skąd został wydalony. Przez pewien czas był guwernerem w dworach ziemiańskich, pracował też jako robotnik w Warszawie. Publikował od 1864, ale za właściwy debiut uważał szkice Listy ze starego obozu (wydane pod pseudonimem Bolesław Prus, „Opiekun Domowy” 1872). W tym czasie rozpoczął też współpracę z „Niwą”, pismami humorystycznymi „Mucha” i „Kolce” oraz z „Kurierem Warszawskim”, w którym 1875–87 (z krótką przerwą) ogłaszał stały cykl felietonów Kroniki tygodniowe. Publikował je także m.in. w „Ateneum”, „Nowinach” (redaktor naczelny 1882–83), „Kurierze Codziennym”, „Tygodniku Ilustrowanym”, poruszając najbardziej aktualne tematy i tworząc wielowątkową „epopeję” życia Warszawy i kraju. W 1875 ożenił się z kuzynką, O. Trembińską.

Początki twórczości

Twórczość literacką rozpoczął od drobnych humoresek zebranych w To i owo (1874). Najwcześniejsze nowele i opowiadania zdradzały zależność od wzorów obcych, głównie K. Dickensa (np. Sieroca dola 1876). W dojrzalszych utworach (Szkatułka babki 1878, Przygoda Stasia 1879, Anielka, Powracająca fala, Antek — wszystkie trzy 1880, Grzechy dzieciństwa 1883, Omyłka 1884) bohaterami, ukazywanymi z głębokim znawstwem psychologicznym, byli najczęściej ludzie skromni i ubodzy, dzieci, sympatyczni dziwacy; humor tych utworów pozwala na najtrudniejsze sytuacje życiowe patrzeć z perspektywy nadającej im formę złagodzoną. Po 1880 Prus pracował nad zagadnieniami teorii twórczości literackiej. Zadeklarował się jako zwolennik realizmu, swoje poglądy formułował m.in. w szkicach krytycznoliterackich („Ogniem i mieczem”, powieść z dawnych lat Henryka Sienkiewicza, „Kraj” 1884). W tym czasie zbliżył się do grupy pisarzy i krytyków skupionych wokół tygodnika „Wędrowiec”. Z inspiracji tego kręgu powstała pierwsza polska powieść Placówka (1886), w której są widoczne wpływy naturalizmu, z całkowicie odmiennym od dotychczasowych ujęciem postaci chłopa.

Lalka

Za największe arcydzieło powieściowe została uznana Lalka (1890, film w reżyserii W. Hasa 1968, serial telewizyjny R. Bera 1978), w której autor — ukazując dzieje miłości kupca, Stanisława Wokulskiego, do arystokratki, Izabeli Łęckiej — zastosował nowatorskie sposoby narracji (opowiadanie w 3. osobie oraz pamiętnik starego subiekta, Ignacego Rzeckiego, przywołującego przeszłość, przez co świat przedstawiony zyskuje perspektywę historyczną, a współczesność staje się konsekwencją procesu dziejowego, kształtującego losy ludzi i przemiany społeczne). Ponadto w Lalce Prus stworzył panoramę życia współczesnej Warszawy, bogatą w realia miasta.

Emancypantki i Faraon

W powieści Emancypantki (1894) podjął tzw. kwestię kobiecą oraz dokonał rozrachunku z prądami 2. połowy XIX w. (materializm, pozytywizm, dekadentyzm). Do rzędu arcydzieł powieściowych został zaliczony Faraon (1897, ekranizacja J. Kawalerowicza 1966), ukazujący na przykładzie walki młodego faraona z żądnymi władzy egipskimi kapłanami mechanizmy funkcjonowania państwa.

Pozostałe utwory

Pod koniec życia Prus napisał jeszcze 2 powieści, nie dorównujące jednak jego wcześniejszym osiągnięciem: Dzieci (1909), osnuta wokół wypadków 1905–07, oraz nie dokończone Przemiany („Tygodnik Ilustrowany” 1911–12). Ponadto był autorem nowel o charakterze refleksyjno-filozoficznym, w których stosował poetykę snu, legendy, przypowieści (np. Pleśń świata 1884, Cienie 1885, Z legend dawnego Egiptu 1888).

Przez całe życie miał ambicje naukowe, uważając tę dziedzinę za swoje główne powołanie. Zarys własnego systemu filozoficzno-etycznego przedstawił w syntezie Najogólniejsze ideały życiowe (1901). Zmarł 19 V 1912 w Warszawie.

Uznanie współczesnych i potomnych

Większą część życia spędził w Warszawie, dwukrotnie tylko wyjeżdżał za granicę (1881 do Wiednia oraz 1895 do Niemiec, Szwajcarii i Francji), najczęstszym celem jego krajowych podróży był Nałęczów, dokąd od 1882 niemal co roku udawał się na letni wypoczynek. Jako uznany pisarz i dziennikarz Bolesław Prus uczestniczył w wielu inicjatywach społecznych (np. 1881 powstanie kas rzemieślniczych, 1897 — Towarzystwa Higienicznego), brał udział w działalności różnych stowarzyszeń i instytucji (Towarzystwo Kolonii Letnich, Kasa im. Józefa Mianowskiego). Chociaż niechętnie podejmował się pełnienia funkcji publicznych, był prezesem Stowarzyszenia Kursów dla Analfabetów Dorosłych (1906), prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich (1910–11). Jego imieniem nazywano stowarzyszenia i instytucje użyteczności publicznej (np. 1903 Fundusz im. Bolesława Prusa przy Warszawskiej Kasie Literackiej, 1908 Towarzystwo „Higiena Praktyczna im. Bolesława Prusa”). Pomniki Bolesława Prusa znajdują się w Warszawie, Hrubieszowie i Nałęczowie, tam też działa muzeum biograficzne pisarza.

Bibliografia

Pisma, t. 1–29, Warszawa 1948–52;

Listy, Warszawa 1959;

Pisma wybrane, t. 1–6, Warszawa 1990;

Kroniki, oprac. Z. Szweykowski, t. 1–20, Warszawa 1953–70; Wrocław–Kraków 1994, «Bibl. Nar.» S. I, nr 285;

Opowiadania i nowele, oprac. T. Żabski, Wrocław 1996, «Bibl. Nar.» S. I, nr 291.

Prus Bolesław, Placówka, okładka

Prus Bolesław, Faraon, rękopis strony powieści

Prus Bolesław, w otoczeniu postaci ze swoich książek, ilustracja w „Tygodniku Ilustrowanym”