Prószyński Kazimierz
 
Encyklopedia PWN
Prószyński Kazimierz, ur. 4 IV 1875, Warszawa, zm. 13 III 1945, Mauthausen,
polski wynalazca, pionier kinematografii.
Kalendarium
Urodził się 4 IV 1875 w Warszawie. Był synem Konrada Prószyńskiego, znanego działacza oświatowego (o pseudonimie „Promyk”), z wykształcenia prawnika. Od wczesnych lat wykazywał zdolności do nauk ścisłych i pomysłowość techniczną. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie, studiował w latach 1893–94 na politechnice w Liège w Belgii. Zainteresował się tam pierwszymi próbami tzw. przedkinematograficznymi i wpadł na pomysł własnego aparatu filmowego do zdjęć i projekcji. Aparat taki skonstruował już po powrocie do Warszawy, 1895, i nazwał pleografem. W 1906 wynalazca powrócił do Belgii, gdzie 1908 ukończył studia z dyplomem inżyniera mechanika.
Pleograf i biopleograf
Pleograf był urządzeniem nadmiernie skomplikowanym i dość niepraktycznym, ale pod jednym względem stanowił istotny pionierski krok naprzód — Prószyński znakomicie rozwiązał w nim równomierny skokowy przesuw taśmy dzięki zastosowaniu specjalnego chwytaka swego pomysłu. W 1895 wynalazca zrealizował nim pierwsze polskie filmy krótkometrażowe. W tym czasie Prószyński skonstruował również pomysłowy przyrząd do składania i pakowania arkuszy papieru („ekspedytor uniwersalny”), który opatentował w Berlinie w 1897.
Od 1896 pracował nad zlikwidowaniem drgań obrazu podczas projekcji, będących zmorą wczesnej kinematografii. Pewnym sukcesem na tym polu była udoskonalona wersja jego aparatu — biopleograf (1899), wyposażony w dwie taśmy filmowe i dwa obiektywy rzucające na przemian obrazy na ekran, tak by nie powstawały widoczne przerwy w świetle. Pokazy publiczne i publikacje prasowe wznieciły szerokie zainteresowanie tym urządzeniem — powstało Towarzystwo Udziałowe „Pleograf”, które w latach 1902–03 wyprodukowało wiele krótkometrażówek dokumentalnych i fabularnych, m.in. Ulica Franciszkańska, Przed pomnikiem Mickiewicza w Warszawie, Ślizgawka w Łazienkach, Powrót birbanta, Przygoda dorożkarza (w obu ostatnich grał Kazimierz Junosza-Stępowski). Wzbogacono też pionierską projekcją filmową ukazującą w tle dekoracji lecące w obłokach konne walkirie premierę opery Walkiria R. Wagnera w Teatrze Wielkim w Warszawie 24 II 1903. Natomiast nie miały praktycznego znaczenia próby Prószyńskiego związane z telewizją.
W końcu 1908 pojechał do Paryża. Udało mu się tam ostatecznie wyeliminować migotania światła i drgania obrazu podczas projekcji filmowych dzięki wyposażeniu projektora w tzw. obturator, czyli przesłonę równomiernie (co najmniej 40 razy na sekundę) przerywającą światło. Udoskonalenie to oceniła pozytywnie Akademia Nauk w Paryżu (1909), zastosował je też w wytwarzanych aparatach francuski koncern Léon Gaumont, co doprowadziło do jego upowszechnienia.
Ręczna kamera filmowa
W tym okresie należał też Prószyński do pionierów udźwiękowienia kina. W 1907 zademonstrował własny system synchronizacji dźwięku z obrazem (kinofon) i zrealizował nim w Londynie 1913 jedno z wczesnych filmowych ujęć dźwiękowych. A 1911 zgłosił w Berlinie wniosek patentowy na pomysł „maszyny mówiącej, której talerz płytowy sprzężony jest z mechanizmem napędzającym”.
Nieporównanie ważniejszym jego wynalazkiem była wszakże pierwsza w dziejach ręczna kamera filmowa do zdjęć reporterskich — aeroskop (1910) — od 1911 produkowana w Anglii, którą podczas pierwszej wojny światowej kręcono kroniki z walk na froncie zachodnim (od 1917 także lotnicze); wykonywano nią także 1920 zdjęcia lotnicze podczas lotu dookoła świata W.T. Blake’a. Zaczęła tracić na znaczeniu po udźwiękowieniu filmu, z uwagi na towarzyszące jej działaniu szmery. W 1913 uzyskała złoty medal na międzynarodowej wystawie kinematograficznej w Londynie.
Apatat Oko i autolektor
W 1912 Prószyński skonstruował popularny amatorski aparat filmowy do zdjęć i projekcji, Oko, który 20 I 1914 zademonstrował na posiedzeniu Królewskiego Towarzystwa Fotograficznego w Londynie. Próbował uruchomić jego produkcję w Anglii, następnie w USA, dokąd wyjechał 1915, a także po powrocie w XI 1919 do Polski. Powstawały w tym celu towarzystwa i spółki akcyjne (ostatnia w 1922), ale przeszkodą w realizacji tych planów była nieustępliwa postawa wynalazcy, który obstawał przy niskiej, dostępnej szerokiej rzeszy ludzi pracy, cenie aparatu. Dopiero w 1935 zatwierdzono Oko w Polsce jako pomoc szkolną.
Przebywając w Warszawie podczas okupacji niemieckiej Prószyński kontynuował działalność wynalazczą. W 1943 opracował projekt tzw. lampy totalnej, którą zamierzał zastąpić drogie, także w eksploatacji, żarówki wielkiej mocy stosowane w projektorach filmowych, oraz urządzenia ułatwiającego czytanie osobom niewidomym i słabo widzącym (autolektor). Dokumentacja tych wynalazków uległa zniszczeniu podczas powstania warszawskiego.
25 VIII 1944 Prószyński, wraz z rodziną, został wywieziony do Pruszkowa, a następnie był więziony (więzień hitlerowski nr 129957) w obozach koncentracyjnych w Gross-Rosen i w Mauthausen. Zmarł 13 III 1945 w Mauthausen.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Prószyński Kazimierz, Powrót birbanta, 1900 — kadr z filmu fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia