Prometeusz

Prometeusz, Promētheús

[gr., ‘wprzód myślący’, ‘przewidujący’],

mit. gr. tytan, dobroczyńca ludzkości, syn tytana Japeta, ojciec Deukaliona.

Według wersji podanej w tragedii Prometeusz skowany Ajschylosa, a sięgającej czasów Hezjoda (Teogonia, Prace i dnie), Prometeusz wykradł ogień bogom i przekazał ludziom z pouczeniem, jak mają z niego korzystać, dlatego był uważany za twórcę rzemiosł i wszelkiego postępu; swoim czynem wywołał gniew Zeusa — przykutemu za karę do skały Kaukazu orzeł wyszarpywał odrastającą stale wątrobę. Wyidealizowana postać Prometeusza stała się w początkach XIX w. symbolem tzw. prometeizmu, pojętego jako wyraz buntu przeciwko potęgom wyższym (zwłaszcza bóstwu) i normom krępującym wolność ducha, symbolem cierpienia dla idei, dla dobra ludzkości. Mit wykorzystywano od czasów starożytnych w literaturze (m.in. P. Calderón de la Barca, J.W. Goethe, J.G. Herder, P.B. Shelley, G. Byron, H.W. Longfellow), muzyce (L. van Beethoven, F. Liszt, G. Fauré, A. Skriabin) i sztuce (greckie malarstwo wazowe; Tycjan, P.P. Rubens, L. Silvestre (młodszy), A. Feuerbach i in.; w rzeźbie — reliefy hellenistyczne i rzymskie; J. Pradier, G. Marks i in.).

Prometeusz przykuty do skały Kaukazu, rycina średniowieczna

Prometeusz stwarzający człowieka, rycina