Polonia, emigracja i Polacy w świecie.
 
Encyklopedia PWN
Polonia, emigracja i Polacy w świecie.
W następstwie migracji politycznych i ekonomicznych (te ostatnie od końca XIX w.) poza obszarem państwa polskiego zamieszkuje 14 do 17 mln (szacunki są rozbieżne) Polaków oraz osób przyznających się do polskiego pochodzenia. Skupiska polskie w krajach ościennych, zwłaszcza na wschodzie, powstawały w wyniku rozbiorów Polski i zajęcia 1939 wschodniej części Polski przez ZSRR; obecnie największe istnieją na Litwie w rejonie Wilna, na Białorusi w rejonie Grodna, na Ukrainie w rejonie Żytomierza i we Lwowie, a w Czechach na Zaolziu; zdołano tam zachować ciągłość kultury, i języka. W Niemczech i Rosji mieszkają zarówno Polacy pochodzenia autochtonicznego, jak i imigranci. W innych rejonach świata grupy polskie są określane mianem Polonii, obejmującym wszystkich, którzy zachowali, bez względu na miejsce urodzenia czy znajomość języka, poczucie łączności z Polską.
Proces formowania się skupisk emigracyjnych (motywy polityczne) i polonijnych (motywy ekonomiczne) został zapoczątkowany w XVIII w., gdy ze względów politycznych opuszczali kraj: konfederaci barscy, powstańcy kościuszkowscy, powstańcy listopadowi i styczniowi; powstawały pierwsze skupiska polskie, głównie we Francji, także w Wielkiej Brytanii, Belgii, Szwajcarii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych Społeczność polska w Rosji tworzyli m.in. zesłańcy polityczni po powstaniach narodowych. W 2. połowie XIX w. zaczęły dominować ekonomiczne motywy wyjazdu, związane z wkraczaniem środkowej, wschodniej i południowej Europy w system gospodarki kapitalistycznej. Fala emigracyjna zaczęła narastać w latach 70., głównie z ziem zaboru pruskiego w głąb Niemiec; następnie rozszerzyła się na pozostałe zabory i kierowała się też do innych rejonów Europy, także na azjatyckie tereny Imperium Rosyjskiego; znacznie nasiliła się emigracja zamorska, głównie do Stanów Zjednoczonych, a nieco później do Argentyny i Brazylii.
Skupiska polskie w krajach ościennych, zwłaszcza na wschodzie, powstawały w wyniku rozbiorów Polski i zajęcia 1939 wschodniej części Polski przez ZSRR; obecnie największe istnieją na Litwie w rejonie Wilna, na Białorusi w rejonie Grodna, na Ukrainie w rejonie Żytomierza i we Lwowie, a w Czechach na Zaolziu; zdołano tam zachować ciągłość kultury, a często również i języka. W Niemczech i Rosji mieszkają zarówno Polacy pochodzenia autochtonicznego, jak i imigranci. W innych rejonach świata grupy polskie są określane mianem Polonii, obejmującym wszystkich, którzy zachowali, bez względu na miejsce urodzenia czy znajomość języka, poczucie łączności z Polską.
Proces formowania się skupisk polonijnych został zapoczątkowany w XVIII w., kiedy to ze względów politycznych opuszczali kraj jako uchodźcy: konfederaci barscy, powstańcy kościuszkowscy, powstańcy listopadowi i styczniowi; powstawały pierwsze skupiska polskie, zwłaszcza we Francji, także w Wielkiej Brytanii, Belgii, Szwajcarii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Społeczność polską w Rosji tworzyli m.in. zesłańcy polityczni po powstaniach narodowych. W 2. połowie XIX w. w nurcie emigracyjnym zaczęły dominować ekonomiczne motywy wyjazdu, związane z wkraczaniem środkowej, wschodniej i południowej Europy w system gospodarki kapitalistycznej. Fala emigracyjna zaczęła narastać w latach 70., głównie z ziem zaboru pruskiego w głąb Niemiec; następnie rozszerzyła się na pozostałe zabory i kierowała się też do innych rejonów Europy, także na azjatyckie tereny Imperium Rosyjskiego; znacznie nasiliła się emigracja zamorska, głównie do Stanów Zjednoczonych, a nieco później do Brazylii.
I wojna światowa spowodowała falę migracji przymusowych. W 1914 Galicję opuściło ok. 800 tys. osób, chroniąc się przed inwazją rosyjską w Austrii, na Węgrzech, w Czechach i na Śląsku Cieszyńskim. Z zaboru rosyjskiego, gdzie przeprowadzono ewakuację ludności przed Niemcami, wyprowadzono ponad 600 tys. ludzi (bez zmobilizowanych do armii rosyjskiej). Kolejna fala deportacji i przymusowych przesiedleń nastąpiła podczas II wojny światowej. Kampania wrześniowa 1939 i pierwsze miesiące po upadku Polski, spowodowały falę uchodźczą; władze państwowe II RP, oddziały WP i grupy ludności cywilnej przeszły do Rumunii, na Węgry, Litwę i Łotwę (łącznie ok. 150 tys. osób); później część (50 tys.) przedostała się do Francji i na Bliski Wschód; po klęsce Francji (VI 1940) część, głównie wojsko (ok. 27 tys.) — do Wielkiej Brytanii; stopniowo z okupowanego kraju, głównie przez Słowację i Węgry, do Francji i Wielkiej Brytanii przedostało się kilkanaście tys. osób. W 1937–39 z Białorusi i Ukrainy (Polski Rejon Narodowościowy im. Feliksa Dzierżyńskiego na Białorusi, Polski Rejon Narodowościowy im. Juliana Marchlewskiego na Ukrainie) oraz z Leningradu i Kijowa deportowano w głąb ZSRR łącznie kilkaset tys. Polaków; z terenów zajętych 1939 przez ZSRR wywieziono (1940–41) na tereny północne, Syberię i do Kazachstanu ok. 400 tys. Polaków (deportacja). Pod okupacją niemiecką na masową skalę były prowadzone deportacje Polaków i obywateli RP innych narodowości do III Rzeszy do pracy przymusowej (do XII 1944 ok. 2,5 mln osób) i w celu germanizacji (ok. 200 tys. dzieci). Po zakończeniu II wojny światowej poza Polską znalazło się ponad 5 mln osób; ostatecznie do kraju nie powróciło ok. 0,5 mln Polaków, którzy osiedlali się w różnych regionach świata, głównie w Europie Zachodniej (RFN, Francja, Holandia, Belgia), USA, Kanadzie, Australii i Argentynie; centrum działalności emigracyjnej powojennej stanowiła Wielka Brytania, Londyn był 1945–90 siedzibą władz RP na obczyźnie. Innym zjawiskiem mającym wpływ na liczebność grupy Polaków żyjących na wschód od obecnych granic Polski była tzw. repatriacja, a faktycznie oczyszczenie z etnicznego elementu polskiego terenów państwa polskiego przyłączonych do ZSRR. Towarzyszył temu proces usuwania ludności ukraińskiej i białoruskiej do ZSRR. W 1944–48 do kraju z wojskiem i w ramach repatriacji przybyło 1,5 mln Polaków i Żydów, głównie z terenów państwa polskiego włączonych 1939 do ZSRR; 1955–57 — ponad 200 tys. osób.
W okresie PRL procesy emigracyjne były kontynuowane, choć odbywały się w zmienionych i bardzo utrudnionych warunkach prawno-politycznych. Umacnianie się władzy komunistycznej i wiążące się z tym procesy natury politycznej wywołały niezbyt liczną, ale ważną falę emigracji, na ogół nielegalnej, osób sprzeciwiających się narzuconej Polsce władzy. Wydarzenia 1956 otworzyły prawne możliwości wyjazdów, w tym i emigracyjnych; szacuje się, że 1956–80 z Polski wyjechało ok. 800 tys. osób („Rocznik Statystyczny” 1969 i 1984); w latach 1968–70 z efekcie prowadzonej przez władze PRL kampanii antysemickiej Polskę opuściło ok. 15 tys. osób pochodzenia żydowskiego, które osiedliły się głównie w Izraelu i krajach Europy zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych; w latach 80. kraj opuściło ok. 270 tys. osób („Rocznik Statystyczny” 1993), kierując się motywami tyleż politycznymi, co ekonomicznymi. Przemiany zachodzące po 1980, a szczególnie wprowadzenie stanu wojennego 1981, wywołały zjawisko tzw. emigracji solidarnościowej; objęła ona kilka tys. osób, które zostały zmuszone do opuszczenia kraju.
Największe i najbardziej dynamiczne skupiska polskie powstały w Ameryce Północnej i Europie. Najważniejszym ośrodkiem Polonii w Europie są Niemcy; jednym z liczniejszych Francja; ważne miejsce, ze względu na istniejące tam instytucje polskie, i kult zajmowała Wielka Brytania; znaczne skupiska istnieją w innych krajach, m.in. Austrii, Belgii, Danii, Holandii, Szwajcarii, Szwecji, Włoszech. Specjalne miejsce, ze względu na skomplikowane losy, zajmuje Polonia w Rosji, na Białorusi, Ukrainie, Litwie, w Kazachstanie. Największe skupiska polonijne powstały za oceanem; Polonia w Stanach Zjednoczonych jest największa w świecie i ma najbardziej zróżnicowaną strukturę; do ważnych, choć znacznie mniejszych należy Polonia w Kanadzie; w Ameryce Łacińskiej wyróżnia się Polonia w Brazylii i Argentynie. Jedynym krajem afrykańskim, w którym ukształtowała się liczniejsza i trwała grupa polonijna, jest Republika Południowej Afryki. Polonia w Australii i Nowej Zelandii ukształtowała się głównie po II wojnie światowej.
Polacy w krajach swego osiedlenia uczestniczyli w wielu istotnych wydarzeniach tam zachodzących, poczynając od rewolucji, przez uczestnictwo w życiu politycznym, aż po działalność naukową, oświatową i kulturalną. Dziełem emigracji było wiele ważnych instytucji naukowych, m.in. Biblioteka Polska w Paryżu (od 1838), Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu (1870), Instytut Literacki w Maisons-Laffitte koło Paryża (1946), Instytut J. Piłsudskiego w Nowym Jorku (1943) i Londynie (1947), Polski Instytut Naukowy w Ameryce (1942), Instytut Polski i Muzeum Generała Sikorskiego w Londynie (pod tą nazwą od 1964). Od połowy XIX w. ukazywało się na emigracji kilkaset tytułów prasy polskiej, z których kilkanaście ma dzisiaj już kilkudziesięcioletnią tradycję. W poszczególnych krajach powstały po II wojnie światowej różnego typu organizacje mające na celu obronę politycznych i ekonomicznych interesów emigracji i Polonii; do najważniejszych należą: Kongres Polonii Amerykańskiej, Kongres Polonii Kanadyjskiej, Kongres Polonii Francuskiej, Rada Naczelna Polskich Organizacji w Australii; także Kongres Polonii Wolnego Świata. Jednym z głównych celów ich działalności było podtrzymywanie poczucia polskiej przynależności narodowej, tradycji, kultury, języka. Ważnym ośrodkiem podtrzymującym polskość i więź z krajem był — i jest nadal — Kościół katolicki; w polskich parafiach koncentrowało się życie polonijne, odegrały one ważną rolę integracyjną w odniesieniu do różnych fal emigracyjnych; księża oprócz pielęgnowania wiary udzielali wszechstronnej pomocy emigrantom (również materialnej); prawie we wszystkich krajach osiedlenia Polaków działają polskie misje katolickie.
Proces asymilacji Polaków jest zjawiskiem naturalnym, w różnych krajach przebiegał i przebiega bardzo różnie; w krajach zachodnich, w USA czy Francji, ma charakter powolnego wtapiania się w miejscowe społeczeństwo, natomiast okresowo w Niemczech, a także w pozostałych krajach ościennych i Rosji wzmacniano procesy asymilacyjne przedsięwzięciami administracyjnymi, często mającymi charakter działań wynaradawiających.
Stosunki z krajem zawsze stanowiły istotny przejaw aktywności emigracji i Polonii. W okresie zaborów emigracja stanowiła bazę dla ruchów niepodległościowych; znalazło to wyraz w dość licznym udziale Polaków z zagranicy w rewolucjach Wiosny Ludów (1848) oraz w polskich formacjach wojskowych walczących na frontach I wojny światowej. W okresie międzywojennym kontakt z krajem odbywał się bez przeszkód; wyjątek stanowiła grupa polska zamieszkała w ZSRR i na Litwie, którą praktycznie pozbawiono możliwości kontaktów. Po II wojnie światowej znaczna część Polonii pozostała w opozycji do narzuconego Polsce systemu politycznego, co spowodowało ograniczenie obecności w kraju. Nie bez znaczenia dla obustronnych kontaktów był stosunek państwa polskiego do Polonii i emigracji. W okresie międzywojennym próbowano realizować aktywną politykę emigracyjną i propolonijną. Prowadzona przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Urząd Emigracyjny miała na celu wykorzystanie istniejących i powstających w tym czasie skupisk polonijnych do realizacji polskiej polityki zagranicznej i propagowania wiedzy o Polsce w świecie. Szczególną rolę miał odegrać Światowy Związek Polaków z Zagranicy. W miarę możliwości kraj wspierał istniejące szkolnictwo polskie, prasę, polskie organizacje. Sytuacja uległa zmianie po objęciu władzy w Polsce przez komunistów. Znaczna część Polonii i emigracji przyjęła niechętną postawę wobec komunistycznej Polski i nie ulegała prowadzonej po 1945 propagandzie (m.in. akcje powrotowe, 1955-56, połowa lat 60.) Dopiero po 1956 i przemianach demokratyzacyjnych w Polsce nastąpiło pewne ożywienie kontaktów (powstało Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”). Istotne zmiany zarysowały się w końcu lat 80. (Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”). W latach 90. nastąpiło otwarcie kraju dla rodaków z zagranicy, do Polski powróciła wówczas grupa osób, które po 1945 znalazły się na emigracji z powodów politycznych. W latach 90. trwały migracje Polaków do krajów Europy Zachodniej (głównie RFN) i USA mające podłoże ekonomiczne. Trend ten umocniło przyjęcie Polski do Unii Europejskiej (2004), w efekcie obywatele Polscy zyskali oficjalny, legalny dostęp do rynków pracy w krajach unijnych; od V 2004 w Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji, a od V 2006 w Hiszpanii, Portugalii, Grecji i Finlandii. Obecność w UE otworzyła także możliwość kształcenia się Polaków w uczelniach wyższych krajów unijnych.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia