polityka makroekonomiczna,
ekon. oddziaływanie państwa na przebieg procesów gospodarczych w skali całej gospodarki narodowej.
polityka makroekonomiczna
Encyklopedia PWN
Obejmuje 4 rodzaje polityk: fiskalną, monetarną, dochodową i kursu walutowego. Mimo że istnieją teoretyczne podstawy prowadzenia skutecznej polityki makroekonomicznej, jej praktyczna realizacja w dużym stopniu pozostaje sztuką. Powody tego stanu rzeczy są liczne i mają różną naturę — sama teoria ekonomii dostarcza sprzecznych zaleceń politykom gospodarczym. Współcześnie istnieją 3 główne nurty makroekonomii: nowa ekonomia keynesistowska, nowa klasyczna makroekonomia i monetaryzm. Ich zalecenia co do polityki gospodarczej wzajemnie się wykluczają. Ponadto, praktycy polityki gospodarczej często opierają się na przestarzałych ujęciach teoretycznych — jak mawiał J.M. Keynes — „politycy są niewolnikami dawno zmarłego ekonomisty”. Politycy gospodarczy podejmują decyzję w warunkach niepewności i niekompletnej informacji. Nigdy nie mają pełnej swobody wyboru celów i narzędzi, gdyż ograniczają ich rozliczne uwarunkowania: instytucjonalne (konstytucja, forma i stopień rozwoju instytucji gospodarczych, np. sprawność urzędów podatkowych), społeczne (struktura społeczna i wynikające z niej problemy), polityczne (zobowiązania podjęte przez ich poprzedników, nacisk grup interesów), ekonomiczne (stan koniunktury, zadłużenie krajowe i zagraniczne). Lista tych uwarunkowań jest znacznie dłuższa i mogą ją komplikować dodatkowe okoliczności, np. gdy międzynarodowe otoczenie wymusza inne rodzaje zachowań niż siły wewnętrzne. Wreszcie politycy działają pod presją czasu. Pozytywne efekty ich działalności powinny ujawnić się przed upływem kadencji, gdyż w przeciwnym wypadku przegrają kolejne wybory. Z tych względów w uprawianie polityki gospodarczej jest wpisany kompromis, a wszystkie prowadzone polityki gospodarcze mają charakter eklektyczny i czerpią z różnych źródeł teoretycznych. Dlatego też tak trudna jest empiryczna weryfikacja teoretyczna nurtów występujących we współczesnej makroekonomii. Na skuteczności podejmowanych działań waży jeszcze jeden czynnik. Jest nim wiarygodność ekipy rządzącej, wiążąca się z silnym, charyzmatycznym przywództwem. Niekiedy może być to czynnik decydujący, choć nikt jeszcze nie podał algorytmu na jego osiągnięcie; np. skutkiem polityki dezinflacji (inflacja), przeprowadzonej w USA i Wielkiej Brytanii w latach 80. XX w., było podobne zmniejszenie inflacji, lecz Brytyjczycy zapłacili za to 2-krotnie większym wzrostem stopy bezrobocia niż Amerykanie. Dobrym tłumaczeniem tego faktu jest szybsze zredukowanie oczekiwań inflacyjnych w amerykańskim społeczeństwie. Uwierzyło ono w dobre intencje prezydenta R. Reagana mocniej i szybciej niż Brytyjczycy. Cele polityki makroekonomicznej z reguły obejmują utrzymanie bądź osiągnięcie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, zmniejszenie wahań koniunkturalnych (polityka stabilizacyjna), zwiększenie konkurencyjności międzynarodowej i poprawę bilansu płatniczego oraz zmniejszenie inflacji i bezrobocia. Problem polega na tym, że cele te, aczkolwiek wszystkie słuszne, nie są ze sobą kompatybilne, a w niektórych okresach i warunkach mogą być ze sobą sprzeczne.
Polityka fiskalna (podatkowa) dotyczy wpływów i wydatków z budżetu państwa (budżet). Ekspansywna polityka fiskalna polega na zwiększaniu wydatków budżetowych i/lub zmniejszaniu podatków. Jej celem jest zwiększanie zagregowanego popytu. Zdaniem keynesistów prowadzi to do zwiększenia produkcji i zatrudnienia (nakręcanie koniunktury). Monetaryści twierdzą, iż jest to skuteczne tylko w krótkim okresie, natomiast w długim okresie produkcja i zatrudnienie z powrotem zmniejszą się do poziomu naturalnego, wzrośnie zaś inflacja. Przedstawiciele nowej klasycznej makroekonomii uważają, że ekspansywna polityka fiskalna w ogóle nie prowadzi do zwiększenia zagregowanego popytu, gdyż jeżeli rosną wydatki państwa, to spadają wydatki prywatne. Tym samym jest ona bezcelowa. Restrykcyjna polityka fiskalna polega na zwiększaniu podatków i/lub zmniejszaniu wydatków państwa. W teorii ten rodzaj polityki zalecają tylko przedstawiciele ekonomii podaży, w celu zmniejszenia stóp procentowych i zwiększenia inwestycji prywatnych. Ponieważ polityka ta prowadzi w krótkim okresie do zmniejszenia produkcji i zwiększenia bezrobocia, niezwykle rzadko jest ona prowadzona dobrowolnie. Politycy decydują się na nią w ostateczności, gdy wymusza ją konieczność zredukowania deficytubudżetowego i deficytu bilansu płatniczego.
Polityka pieniężna (monetarna) polega na dokonywaniu zmian w podaży pieniądza. Ekspansywna polityka pieniężna to zwiększanie podaży pieniądza w tempie szybszym od wzrostu gospodarczego. Ma to na celu obniżenie stóp procentowych, zwiększenie inwestycji i w konsekwencji wzrost produkcji i zatrudnienia. Ten rodzaj polityki nie był zalecany przez żaden z głównych nurtów makroekonomii. Keynesiści uważali, że polityka pieniężna jest mniej skuteczna niż polityka fiskalna, ze względu na możliwość wystąpienia pułapki płynności. Natomiast dopuszczali uzupełnienie ekspansywnej polityki fiskalnej ekspansywną polityką pieniężną dla ograniczenia efektuwypychania. Dla monetarystów była to polityka wybitnie szkodliwa, prowadząca do inflacji. Nowi klasycy zaś są przekonani, że żadne zapowiedziane zmiany podaży pieniądza nie mają wpływu na koniunkturę, gdyż podmioty gospodarcze charakteryzują oczekiwania racjonalne. Wpływ, ich zdaniem, wywierają tylko zmiany niezapowiedziane, wprowadzające w błąd podmioty gospodarcze. Mimo zastrzeżeń teoretyków wszystkich nurtów, politycy gospodarczy przekonali się, że ekspansywna polityka pieniężna prowadzi w krótkim okresie do ożywienia gospodarczego i chętnie ją wykorzystywali, nie bacząc na długookresowe zwiększenie inflacji. Restrykcyjna polityka pieniężna polega na zmniejszaniu tempa wzrostu podaży pieniądza. Jej celem jest przede wszystkim zmniejszenie inflacji. Może ona być również stosowana dla zmniejszenia deficytu bilansu handlowego (bilans obrotów bieżących). Z reguły jest to polityka wymuszona przez konieczność ograniczenia wysokiej inflacji lub wysokich deficytów w handlu zagranicznym. Politycy sięgają po nią w ostateczności, gdyż powoduje ona zmniejszenie produkcji i wzrost bezrobocia. Współcześnie wśród ekonomistów, wywodzących się z różnych nurtów, umacnia się konsens, że należy zaprzestać manipulowania podażą pieniądza i przejść do tzw. polityki opartej na regułach. Stanowisko to rozwinęli wprawdzie nowi klasycy, lecz jest ono kontynuacją monetarystycznej propozycji utrzymywania tempa wzrostu podaży pieniądza na poziomie tempa wzrostu gospodarczego.
Polityka dochodowa oznacza bezpośrednie wpływanie rządu na wysokość płac oraz innych dochodów. W postaci kontroli wzrostu płac, była ona zalecana przez lewicowy odłam keynesizmu jako narzędzie zmniejszania inflacji, lecz nigdy nie przyniosło to zadowalających rezultatów. W teorii formułowano zalecenia prowadzenia polityki dochodowej, operującej podatkami, ale w krajach rozwiniętych nie zostały one zastosowane. W Polsce narzędziem tego typu był tzw. popiwek (podatek), stosowany we wczesnej fazie transformacji. Obecnie polityka dochodowa w powyższym rozumieniu nie występuje w krajach rozwiniętych, co nie oznacza, że rządy nie wpływają na strukturę dochodów, głównie za pomocą transferów i systemów podatkowych.
Polityka kursu walutowego ma na celu zwiększenie konkurencyjności eksportu danego kraju i przez to polepszenie bilansu handlowego. Od lat 70. XX w., kiedy to monetaryści wskazali, że kurs walutowy i bilans płatniczy są zjawiskami pieniężnymi, polityka kursowa stała się częścią polityki pieniężnej.
Często występującym problemem jest spójność polityki makroekonomicznej. Jeżeli polityka fiskalna jest prowadzona przez rząd, a polityka pieniężna przez niezależny od rządu bank centralny i kadencje obu organów się nie pokrywają, mogą występować instytucjonalne i polityczne powody niespójności tej polityki. Z reguły oznacza to zmniejszenie jej skuteczności oraz zwiększenie społecznych kosztów. Polityka makroekonomiczna w Polsce w latach 90. XX w. była prowadzona w bardzo trudnych warunkach wewnętrznych i zewnętrznych. W ogromnym stopniu ważyło na niej złe dziedzictwo PRL. Pozostaje ona przykładem niespójności między polityką fiskalną a polityką pieniężną. Począwszy od wczesnych lat 90., kolejne rządy prowadziły ekspansywną politykę fiskalną. Spowodowało to narastanie wydatków z budżetu państwa i deficytu budżetowego. Bank centralny prowadził umiarkowanie restrykcyjną politykę pieniężną w celu stopniowego zmniejszenia inflacji. Jednocześnie pogłębiał się deficyt bilansu handlowego. Wysokość tego deficytu osiągnęła 1998 poziom 7,5%, występujący w krajach dotkniętych silnymi kryzysami walutowymi (Meksyk, Tajlandia). W celu uchronienia Polski przed podobnym, niekorzystnym rozwojem wydarzeń (waluty tych krajów zostały zdeprecjonowane o ok. 50%, PKB zmniejszyło się o kilkanaście procent), bank centralny zaostrzył restrykcyjną politykę pieniężną. Podniesiono bazowe stopy procentowe, co zmniejszyło prywatny popyt na kredyt. Zahamowaniu uległo wysokie uprzednio tempo wzrostu gospodarczego i wzrosło bezrobocie. Manewr ten przypuszczalnie uchronił polską gospodarkę przed kryzysem walutowym. W obecnej sytuacji polityka gospodarcza jest prowadzona pod wpływem sprzecznych sygnałów z otoczenia zagranicznego i z wewnątrz gospodarki. Wysoki deficyt bilansu handlowego może być utrzymywany tylko dzięki napływowi kapitału zagranicznego. Napływa on do Polski, gdyż inwestycje portfelowe (portfel) charakteryzują się wysoką rentownością ze względu na wysokie realne stopy procentowe. Jednak wysokie realne stopy procentowe tłumią popyt wewnętrzny, ograniczają inwestycje i utrudniają osiągnięcie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. W tej sytuacji nadal jest prowadzona ekspansywna polityka fiskalna, rosną wydatki budżetowe, deficyt budżetowy i dług publiczny. Polityka pieniężna pozostaje restrykcyjna. Stopień restrykcyjności polityki pieniężnej, ekspansywności polityki fiskalnej, możliwości uzgodnienia obu polityk, pozostają przedmiotem sporów politycznych oraz kontrowersji wśród ekonomistów.
Sławomir Sztaba
