Rozwój placówek tego typu zapoczątkowało utworzenie 1794 w Paryżu przez profesora G. Monge’a szkoły technicznej, której 1795 nadano nazwę École Polytechnique; szkoła ta łączyła kształcenie w zakresie nauk matematycznych i fizyczno-chemicznych z wykształceniem technologicznym i inżynieryjnym; cechą charakterystyczną nowej szkoły było prowadzenie pracy badawczej jako integralnej części jej działalności; stała się wzorem dla szkół inżynierskich w Europie. Politechnika Wiedeńska, zał. 1815, rozbudowała szkolenie inżynierskie, tworząc stopniowo wydziały różnych kierunków. Zakładane później środkowoeuropejskie uczelnie techniczne były organizowane wg wzoru wiedeńskiego — jako uczelnie wielowydziałowe (m.in. w Karlsruhe 1825, Monachium 1827, Dreźnie 1828, Hanowerze 1832). W Rosji organizowano przeważnie szkoły jednowydziałowe, czyli instytuty (np. w Petersburgu — Instytut Dróg i Mostów 1909, Instytut Technologiczny 1828).
W Europie w 2. poł. XIX w. powstały liczne wyższe uczelnie techniczne o różnym zakresie nauczania i pod różnymi nazwami. W krajach niemieckojęzycznych zazwyczaj pod nazwą Technische Hochschule, w krajach rom. — jednowydziałowy Institut Polytechnique na każdej z 16 akademii oraz wyższe szkoły inżynierskie (zaw.); w Wielkiej Brytanii — Polytechnic Institutes, niezależne lub w ramach uniwersytetów; w USA — Land Grant Colleges, dające wyższe zaw. wykształcenie techniczne, agronomiczne i in., sponsorowane przez społeczności lokalne i spełniające wobec nich funkcje eksperckie i usługowe. W Rosji — Wyższeje techniczeskoje uczyliszcza lub Politechniczeskije instituty (w Moskwie i Petersburgu); we Włoszech — Instituto Politecnico z określonymi kierunkami zaw. studiów technicznych.
Występujące pod różnymi nazwami politechniki zaczęły w Europie uzyskiwać status akademicki dopiero po 1900, a w Wielkiej Brytanii i USA dopiero w latach 20. i 30. XX w. Opór kadry profesorskiej eur. uniwersytetów przeciwko rozwijaniu w ramach uniwersytetów nauk stosowanych i studiów politechnicznych spowodował, że politechniki nie miały początkowo prawa nadawania stopni nauk. w zakresie nauk stosowanych oraz nauk technicznych i musiały walczyć o przyznanie im równorzędnych praw z uniwersytetami, uprawiającymi „czyste” nauki teoretyczne.
We Francji w okresie międzywoj. nie było politechnik w pol. rozumieniu tego słowa, a doktoraty w zakresie nauk stosowanych nadawały tylko tzw. Grandes Établisements d’Enseignement Supérieure. Dopiero 1946 utworzono wyższe szkoły inżynierskie jako wydziały podporządkowane uniwersytetom, a po reformach 1966–68 (tzw. ustawa Taure’a), odrębne Instituts Universaires de Technologie. Charakterystyczną cechą amer. uniwersytetów było to, że poza tradycyjnymi wydziałami, takimi jak na eur. uniwersytetach, miały katedry (departaments) politechniczne, co było związane z pragmatycznym nastawieniem Amerykanów na kształcenie wysoko kwalifikowanych specjalistów nauk stosowanych, prowadzących badania na potrzeby gospodarki i techniki. To sprawiło, że już w latach 40. XX w. USA przodowały w dziedzinie badań stosowanych i kształcenia kadr naukowo-technicznych o najwyższych kwalifikacjach, a w okresie powojennym (także na skutek masowej emigracji do USA uczonych i intelektualistów z in. krajów) osiągnęły wysoką pozycję zarówno w badaniach podstawowych, jak i stosowanych,
Massachusetts Institute of Technology i Kalifornijski Inst. Technol. stały się największymi i najbardziej cenionymi przez specjalistów politechnikami w świecie.
Mimo że Polska w okresie powoływania politechnik znajdowała się pod zaborami, rozwój przemysłu wywołał dążenie do stworzenia własnych szkół technicznych. Z inicjatywy S. Staszica 1825 została powołana Rada Politechniczna z zadaniem zorganizowania w Warszawie Inst. Politechnicznego, opartego na wzorze wiedeńskim. W 1826 otwarto Szkołę Przygotowawczą, która 1830 miała już obsadzone wszystkie katedry i stała się
de facto instytutem politechnicznym. Wybuch powstania listopadowego 1830–31 spowodował przerwanie zajęć, a po upadku powstania zamknięto wyższe szkoły w Królestwie Pol. wraz z
Instytutem Agronomicznym w Marymoncie. W 1834 na terenie Wolnego M. Krakowa powstala Szkoła Techniczna, która jednak, mimo wysiłków krakowian, nigdy nie osiągnęła poziomu szkoły wyższej i ostatecznie 1875 została przekształcona w zwykłą szkołę średnią; szkoła ta przez dłuższy czas była jedyną pol. szkołą techniczną. Następną próbą utworzenia politechniki na ziemiach pol. było założenie 1862 Inst. Politechnicznego i Roln.-Leśnego w Puławach. Po wybuchu powstania styczniowego 1863–64 Instytut został zamknięty (do 1869), a następnie przekształcony w rosyjski Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnego. W 1877 statut politechniki otrzymała uczelnia techniczna we Lwowie (
Politechnika Lwowska). W 1898 utworzono w Warszawie rosyjską politechnikę; budynki tej szkoły wykorzystała utworzona 1915 Politechnika Warszawska.
W okresie międzywoj. w Polsce działały 2 politechniki — we Lwowie i Warszawie, oraz zał. 1919 Akademia Górnicza w Krakowie, mająca status państwowej wyższej szkoły technicznej, ponadto funkcjonowały wyższe szkoły budowy maszyn i elektrotechniki w Warszawie (
Wawelberga i Rotwanda Szkoła) oraz w Poznaniu. W czasie okupacji niem. szkoły te zostały niemal całkowicie zniszczone, zginęło ok. 40% profesorów. Prace nad odbudową szkolnictwa rozpoczęto natychmiast po zakończeniu niem. okupacji. Jesienią 1945 odbywały się już zajęcia w 6 politechnikach: w Warszawie, Krakowie (AGH, z której wyodrębniono później Politechnikę Krak.), Gliwicach, Łodzi, Gdańsku i Wrocławiu (kształcące łącznie 11 412 studentów) oraz w 2 wyższych szkołach technicznych — w Warszawie i Poznaniu. W 2003 w Polsce działało 20 politechnik i uczelni technicznych o charakterze akademickim: AGH w Krakowie, Politechnika Białostocka, Politechnika Częstochowska, Politechnika Gdańska, Politechnika Koszalińska, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Politechnika Lubelska, Politechnika Łódzka (z filią w Bielsku-Białej), Politechnika Opolska, Politechnika Poznańska, Politechnika Radomska im. K. Pułaskiego, Politechnika Rzeszowska im. I. Łukasiewicza, Politechnika Szczecińska, Politechnika Śląska, Politechnika Świętokrzyska, Politechnika Warszawska (z Ośrodkiem Naukowo-Dydaktycznym w Płocku), Politechnika Wrocławska (z filiami w Jeleniej Górze, Legnicy i Wałbrzychu), Politechnika Zielonogór. oraz Wyższa Szkoła Morska w Gdyni i Szczecinie.
Od lat 50. XX w. w związku z rewolucją naukowo-techniczną, nastąpił duży liczebny wzrost politechnik również we wszystkich in. rozwiniętych krajach i rozpoczął się proces przekształcania politechnik w uniwersytety techniczne przez wprowadzanie wydziałów nauk teoret. i ekon., m.in. zarządzania, socjologii i informacji naukowej. Od lat 70. zaznaczała się tendencja do koncentracji i specjalizacji wielkich politechnik (uniwersytetów technicznych) w określonych grupach nauk i problemach technologicznych, stanowiących ich specyfikę badawczą. Jakkolwiek podziały na nauki stosowane i teoret. można uznać za dyskusyjne, ze względu na istniejącą we wszystkich systemach teoret. możliwość i tendencję do praktycznego ich wykorzystania, niemniej jednak, należy stwierdzić instytucjonalne zróżnicowanie nauk uprawianych na politechnikach i uniwersytetach. Na politechnikach punktem wyjścia ukształtowania i wyróżnienia dyscyplin nauk. są nauki stosowane, obejmujące działalność motywowaną względami użyteczności, chęcią odpowiedzi na pytanie: jak opanować i przekształcić daną dziedzinę rzeczywistości?, na uniwersytetach zaś — względy poznawcze, motywowane chęcią poznania: jak jest i dlaczego tak jest w danej dziedzinie?
Bliższa analiza wykazuje, że systemy wiedzy oparte na naukach stosowanych i poszukujące odpowiedzi na pytanie — jak działać, by osiągnąć dane cele? — z reguły są oparte na wynikach badań podstawowych nauk teoretycznych. Tylko podejście do tych wyników, aspekty, pod którymi się je rozpatruje, aby móc wyprowadzić z nich wnioski prowadzące do realizacji założonych celów praktycznych, na p. są inne niż na uniwersytetach.
Włodzimierz Kryszewski
