Piotr I Wielki

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Piotr I Wielki, z dyn. Romanowów, ur. 30 V 1672, Moskwa, zm. 28 I 1725, Petersburg,

car rosyjski, cesarz (imperator) Rosji.

Urodził się 30 V 1672 w Moskwie. Był synem Aleksego Michajłowicza Romanowa i jego drugiej żony, Natalii Naryszkiny. Pod wpływem bojara Matwiejewa wychowywany w duchu europejskim; 1689 z pomocą części wiernych oddziałów wojskowych (tzw. strzelców) dokonał zamachu stanu: przyrodnią siostrę Zofię Aleksiejewną, sprawującą rządy w imieniu jego i starszego (przyrodniego) brata Iwana, osadził w klasztorze i objął władzę. Do 1696 formalnie dzielił panowanie z upośledzonym umysłowo bratem.

Objęcie rządów

Od objęcia rządów konsekwentnie zmierzał do zwiększenia znaczenia państwa oraz do intensyfikacji kontaktów z Zachodem; do końca życia za niezmienny i strategiczny cel rosyjskiej polityki zagranicznej uważał zdobycie dostępu do Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego; zabiegał o poparcie państw europejskich oraz papiestwa dla wojny z Turcją, dążąc tym samym do osłabienia roli Rzeczypospolitej w koalicji antytureckiej i umocnienia swych wpływów w rejonie Morza Czarnego (założenie Taganrogu). W 1697–98, pod zmienionym nazwiskiem, wziął udział w tzw. wielkim poselstwie do Rzeszy, Holandii i Anglii; w Europie zapoznał się z systemem politycznym i społecznym, gospodarką i techniką oraz budową okrętów (incognito pracował m.in. w stoczni w Holandii). Po powrocie z zagranicy wydał dekrety m.in. o goleniu bród i noszeniu strojów zachodnich. W czasie elekcji 1697 w Rzeczypospolitej, grożąc podjęciem działań wojennych, sprzeciwił się wyborowi kandydata Ludwika XIV, księcia Conti na króla Polski, przyczyniając się tym samym do powołania na tron Augusta II.

Wojna północna

W 1698 w Rawie Ruskiej zawarł z królem polskim Augustem II porozumienie w sprawie wspólnej walki zbrojnej przeciwko Szwecji, doprowadzając do rozpoczęcia wojny północnej 1700–21; po początkowych niepowodzeniach (porażka pod Narwą 1700) zreformował armię, rozwinął manufaktury wytwarzające produkty na potrzeby armii i odniósł przełomowe zwycięstwo nad Karolem XII w bitwie pod Połtawą (1709). Na mocy pokoju w Nystad (1721) uzyskał dla Rosji szeroki dostęp do Morza Bałtyckiego — od Karelii, Ingrii, Estonii aż po Inflanty. Drugiego ze strategicznych celów — oparcia granic Rosji na Morzu Czarnym nie zdołał zrealizować; 1711 musiał nawet oddać zajęty 1696 Azow (niefortunna wyprawa prucka przeciw Turcji). Podczas wojny północnej 1710 wprowadził rosyjskie wojska na niemal całe terytorium Polski pod pretekstem przywrócenia praw królowi Augustowi II. Starał się uzależnić Rzeczpospolitą od Rosji i popierał zwolenników prawosławia w sporze przeciwko unitom oraz dążył do narzucenia pośrednictwa Rosji w konflikcie Augusta II z konfederacją tarnogrodzką. U schyłku panowania, podczas wyprawy na Persję, zdobył Derbent, Baku oraz Aszchabad, przyłączając przejściowo do Rosji całe terytorium Azerbejdżanu (1722–23).

Polityka wewnętrzna

W stosunkach wewnętrzynych krwawo stłumił bunt oddziałów strzelców (1698) i doprowadził na początku panowania do zakończenia walk o władzę w Rosji. Na pierwszym skrawku ziemi zdobytym w wojnie północnej (W. Zajęcza) założył Twierdzę Petropawłowską i 1703 rozpoczął budowę Petersburga, 1712 oficjalnie uznanego za nową stolicę państwa. Od początku XVIII w. ugruntowywał w Rosji absolutyzm (tzw. samodzierżawie), wzmacniając centralizację państwa i pozycję szlachty. Reformy Piotra Wielkiego miały na celu usprawnienie rządów (prawdopodobnie na wzór Francji za panowania Ludwika XIV) i objęły zwłaszcza wojsko, administrację (m.in. 1708 utworzenie guberni, stworzenie profesjonalnej biurokracji) oraz skarb; utworzył regularną armię (1725 ok. 200 tysięcy żołnierzy), opartą na dożywotniej, niezmiernie ciężkiej służbie (pobór przez losowanie, rozpoczynanie służby przez szlachciców i chłopów, od stopnia szeregowca) oraz zbudował flotę wojenną. Za panowania Piotra opracowano nową doktrynę wojenną państwa, opartą na koncepcji armii ofensywnej; 1711 zlikwidowano Dumę Bojarską i prikazy, powołując na ich miejsce 9-osobowy Senat Rządzący i kolegia; car zreorganizował także instytucję patriarchatu, tworząc z wyznaczonych przez dostojników kościelnych tzw. Świątobliwy Synod. W 1722 Piotr Wielki wydał tabelę rang (skodyfikowany system hierarchii służbowej), co przyczyniło się do napływu na służbę państwową nowych sił społecznych, spoza dotychczasowej elity władzy. Car dbał o rozwój szkolnictwa, zmodyfikował istniejący alfabet (1710) oraz obowiązujący kalendarz (1700). W dziedzinie skarbowości znacznie zwiększono obciążenia podatkowe, co doprowadziło do zubożenia warstwy chłopskiej (m.in. podatki pogłówne). Jako zwolennik merkantylizmu Piotr popierał zakładanie manufaktur oraz rozwój handlu wewnętrznego (wprowadzenie szerokiego systemu kredytów dla kupców oraz cechów rzemieślniczych, 1722), kontrolując kontakty gospodarcze z zagranicą przez zachowanie wysokich opłat celnych; zapoczątkował tym samym rozwój mieszczaństwa w Rosji. Zmarł 28 I 1725 w Petersburgu.

Kontynuatorzy, w piśmiennictwie i sztuce

Za kontynuatora Piotra I Wielkiego uważało się wielu władców rosyjskich, zwłaszcza Katarzyna II, która postawiła jego monumentalny pomnik w Petersburgu (tzw. Miedziany Jeździec); wszyscy carowie dziedziczyli również przyjęty przez Piotra 1721 tytuł imperatora.

W historiografii rosyjskiej przed 1917 postać Piotra Wielkiego cieszyła się uznaniem i jednoznacznie pozytywną opinią z powodu głębokich reform społeczno-ustrojowych, które uczyniły z Rosji mocarstwo. W piśmiennictwie sowieckim, pomimo niezmiennego zwracania uwagi na duże społeczne koszty reform (głównie ucisk tzw. mas ludowych), postać cara, reformującego państwo wbrew oporowi wielu możnowładców, traktowano także zdecydowanie pozytywnie. Postać Piotra była obecna w twórczości wielu artystów i pisarzy, również w czasach ZSRR (m.in. powieść A. Tołstoja Piotr I).