pierwotniaki
 
Encyklopedia PWN
pierwotniaki, Protozoa,
jednokomórkowe lub kolonijne organizmy o typowej eukariotycznej (eukarionty) organizacji komórki;
ok. 80 000 opisanych gatunków; dawniej typ królestwa zwierząt, obecnie razem z innymi organizmami jednokomórkowymi wchodzą w skład królestwa Protista (Protoctista). Pod względem budowy komórka pierwotniaka zawiera wszystkie elementy charakterystyczne dla komórek organizmu wielokomórkowego; pod względem biologii i pełnionych funkcji odpowiada organizmowi wielokomórkowemu, z własnym cyklem życiowym. Komórkę pierwotniaka otacza błona cytoplazmatyczna o zróżnicowanej i wybiórczej przepuszczalności; u niektórych występują błony podwójne lub potrójne, tworzące wraz ze strukturami szkieletowymi cytoplazmy swoisty układ określany mianem pellikuli. Kształt komórek pierwotniaków zależy od struktur szkieletowych cytoplazmy (organiczna lub nieorganiczna); niektóre wytwarzają szkieleciki zewnętrzne (np. otwornice, ameby skorupkowe). Wszystkie pierwotniaki mają wyodrębnione jądro komórkowe (jedno lub wiele); różnice wielkości jąder u różnych pierwotniaków mogą być 1000-krotne, a różnice objętości sięgają biliona. W obrębie cytoplazmy występują organelle komórkowe typowe dla komórek wszystkich organizmów (np. mitochondria, aparat Golgiego, centriole, lizosomy, siateczka śródplazmatyczna, plastydy) oraz organelle typowe tylko dla pierwotniaków — wodniczki pokarmowe i tętniące. Większość pierwotniaków ma zdolność ruchu lokomocyjnego; organellami ruchu są wici, rzęski, błony falujące lub nibynóżki; ruch ich jest ściśle związany i koordynowany (dzięki zdolnościom przewodzącym błony komórkowej) z ruchem całej komórki oraz z ruchem samej cytoplazmy, przy zaangażowaniu i współdziałaniu struktur szkieletowych i kurczliwych cytoplazmy (głównie mikrotubul i mikrofilamentów). Podłożem ruchu u pierwotniaków są głównie reakcje bezwarunkowo-odruchowe (kinezy) i reakcje taktyczne (taksje) na czynniki zewnętrzne (np. światło, temperaturę, chemizm środowiska). Odżywianie się u pierwotniaków może mieć różny charakter; mogą one być organizmami samożywnymi (np. wiciowce roślinne), samożywnymi lub cudzożywnymi zależnie od warunków środowiska (np. euglena) lub wyłącznie cudzożywnymi (np. wiciowce zwierzęce, orzęski, sarkodowe); cudzożywne odżywianie polega na wybiórczym transporcie poprzez błonę komórkową rozpuszczonych składników pokarmowych lub na endocytozie; u wielu pierwotniaków istnieje stałe miejsce pobierania pokarmu, cytostom; organellami trawienia są wodniczki pokarmowe, do których dołączają się pęcherzykowate struktury — lizosomy, zawierające enzymy trawienne; niestrawione resztki są usuwane bądź w dowolnym miejscu błony komórkowej (np. u ameb), bądź w stałym, zwanym cytopyge (u orzęsków); zbędne produkty przemiany materii, nadmiar wody i soli mineralnych są bądź wydalane z cytoplazmy w dowolnym miejscu błony komórkowej, bądź „zbierane” przez wodniczki tętniące — organelle osmoregulacji i wydalania, a następnie usuwane w określonym miejscu pellikuli. Materiałem zapasowym są u pierwotniaków głównie węglowodany (np. paramylon) i tłuszcze. U pierwotniaków istnieją 2 typy rozmnażania: bezpłciowy — odbywający się bądź przez podział komórki poprzedzony podziałem mitotycznym jądra (u niektórych zwielokrotnione podziały jądra), bądź przez pączkowanie; rozmnażanie płciowe polega na łączeniu się osobników pełniących funkcję gamet i należących do odmiennych typów płciowych; mogą to być osobniki niezróżnicowane morfologicznie (izogamia) lub różne (anizogamia); rozmnażanie płciowe najczęściej jest związane z przemianą pokoleń, a u pierwotniaków pasożytniczych także ze zmianą żywiciela; faza rozmnażania bezpłciowego, schizogonia, i płciowego — gamogamia, występują naprzemiennie; podział redukcyjny u różnych pierwotniaków może odbywać się na różnych etapach powstawania komórek płciowych (mejoza pre-, inter- lub postgamiczna). Wyjątkiem wśród pierwotniaków są orzęski, u których występuje swoisty proces płciowy zwany koniugacją. Liczne pierwotniaki wytwarzają formy przetrwalnikowe w postaci cyst i spor. Pierwotniaki występują na całej kuli ziemskiej, żyją we wszystkich typach wód i środowisk wilgotnych, liczne są symbiontami lub pasożytami roślin i zwierząt; niektóre są chorobotwórcze dla człowieka, np. pełzak czerwonki, lamblie, rzęsistki, świdrowce. Systematyka pierwotniaków, zwłaszcza ostatnio, ulega dość częstym zmianom.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia