Pascal Blaise

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Pascal

[paskạl]

Blaise , ur. 19 VI 1623, Clermont, zm. 19 VIII 1662, Port-Royal,

francuski filozof, matematyk, fizyk i pisarz.

Urodził się 19 VI 1623 w Clermont.

Urodzony w środowisku przynależnym do noblesse de robe [‘szlachectwo związane ze stanowiskiem’], Pascal wychowywał się w atmosferze katolickiej, ale przejętej kultem wiedzy pozytywnej. Już w dzieciństwie zdradzał nieprzeciętne zdolności. Matka Pascala zmarła, gdy miał on 3 lata. Wychowaniem i edukacją chłopca zajął się jego ojciec Étienne, z wykształcenia matematyk. W 1632, wraz z synem i 2 córkami, przeniósł się do Paryża.

Do rozbudzenia zainteresowań naukowych młodego Pascala przyczyniły się jego kontakty z gronem uczonych, głównie matematyków (m.in. M. Mersenne), stanowiącym zalążek tworzącej się francuskiej Akademii Nauk. W 1640 rodzina Pascalów przeniosła się do Rouen, gdzie ojciec Pascala został królewskim poborcą podatkowym; Blaise pomagał ojcu w prowadzeniu rachunków. Wtedy to, 1642 skonstruował arytmometr, jeden z pierwszych przyrządów w świecie maszyn rachunkowych. W 1648 wrócił do Paryża.

Od wczesnych lat życia poświęcił się studiom matematycznym, a później fizycznym. W 1654 wskutek nieszczęśliwego wypadku, w którym o mało nie stracił życia, zwrócił całkowicie swe zainteresowania w kierunku zagadnień filozoficzno-religijnych. Zerwał z paryskim życiem towarzyskim, zamieszkał w Port-Royal, gdzie związał się ze środowiskiem jansenistów. W ostatnim roku życia pracował nad systemem transportu publicznego w Paryżu. Był wątłego zdrowia, większą część życia chorował. Zmarł 19 VIII 1662 w Paryżu, mając zaledwie 39 lat. Pozostawił trwały ślad zarówno w dziejach matematyki (także fizyki), jak i w dziejach filozofii.

Zainteresowania matematyką i fizyką

Uzdolnienia matematyczne przejawiał już w dzieciństwie — mając 12 lat znalazł dowód twierdzenia o sumie kątów w trójkącie. W 1640 opublikował dzieło Essay pour les coniques, zawierające teorię krzywych stożkowych; rozwinął w nim idee G. Desargues’a, dając podstawy geometrii rzutowej (16-letni Pascal wzbudził tą pracą niedowierzanie i zazdrość Kartezjusza). W 1654 podał ogólne kryterium podzielności liczb oraz sposób wyznaczania współczynników we wzorze na potęgę sumy (tzw. trójkąt Pascala). Jako pierwszy sformułował zasadę indukcji matematycznej. Wraz z P. Fermatem przyczynił się do stworzenia podstaw rachunku prawdopodobieństwa (zaczęło się od pomagania nałogowemu hazardziście w obliczaniu szans w grach, które uprawiał). Jest uważany także za jednego z prekursorów rachunku różniczkowego i całkowego.

Badania fizyczne Pascala dotyczyły właściwości powietrza i cieczy. Pod wpływem informacji o doświadczeniu E. Torricellego, Pascal obmyślił eksperyment, który miał ustalić właściwą interpretację tego doświadczenia. Wykonał je szwagier Pascala, Périer, IX 1648 na szczycie Puy-de-Dôme (1200 m wysokości), potwierdzając istnienie ciśnienia atmosferycznego. Znane były też jego prace dotyczące próżni. Zająwszy się właściwościami cieczy, 1653 odkrył podstawowe prawo hydrostatyki (prawo Pascala) oraz opisał paradoks hydrostatyczny i zasadę działania prasy hydraulicznej, a także wynalazł strzykawkę.

Zainteresowania filozofią

W 1646 Pascal pod wpływem lektur jansenistycznych zwrócił się ku kwestiom religijnym („pierwsza konwersja”). W 1654 przeżył gwałtowny wstrząs religijny, z którego pozostawił krótki Mémorial nakazujący mu wyrzec się „przywiązania do świata”. Związał się ze środowiskiem jansenistycznym w Port-Royal, gdzie oprócz klasztoru żeńskiego (od 1652 przebywała tam jego siostra Jacqueline) istniał ośrodek jansenistów świeckich, ognisko wielkiego ruchu religijnego i politycznego (Le Maître de Saci, Antoine Arnauld, Pierre Nicole). W okresie gorącej batalii między jansenistami a jezuitami, Pascal rozpoczął wydawanie pamfletów w formie Listów do przyjaciela z prowincji (pierwszy pt. Première lettre écrite à un Provincial par un de ses amis wyszedł I 1656, następne, aż do 18., do III 1657). Był to gwałtowny atak na moralność jezuicką reprezentowaną przez znanych autorów tego zakonu (Escobar, Le Moine, Bauny i in.) oraz na molinistyczną teorię łaski, w której Pascal upatrywał teologicznej sankcji dla nieograniczonej elastyczności moralnej jezuickich spowiedników, a którą wszyscy janseniści oskarżali o pelagianizm.

Prowincjałki i Myśli

Prowincjałki (1650–57, wydanie polskie 1921, wydanie współczesne 1963), arcydzieło literackie, wywołały olbrzymie poruszenie i rychło zostały potępione przez Kongregację Indeksu. Oprócz drobniejszych rozpraw i fragmentów (Esprit géometrique wyd. 1728, Conversion du pécheur wyd. 1779, Écrits sur la grâce wyd. 1779, Discours sur les passions de l’amour wyd. 1843 i in.), Pascal szykował się do napisania rozprawy przeciw libertynom o prawdziwości religii chrześcijańskiej, a zapisane fragmenty i pomysły do tego dzieła, ogłoszone jako Myśli po śmierci Pascala, w 1669 (uzupełniane dodatkowymi fragmentami w następnych wydaniach; wydanie polskie 1921, wyd. 15. 2002), stały się jednym z najsławniejszych tekstów w dziejach filozofii. Prowincjałki nosiły na sobie silne piętno kartezjanizmu, który w środowiskach jansenistycznych cieszył się znacznym zainteresowaniem: zakładały oddzielenie przedmiotowe wiedzy świeckiej od objawionej, autonomię racjonalnego myślenia w granicach nauki; demaskowały kazuistykę jezuicką i techniki religijne, pozwalające usprawiedliwiać wszelkie występki oraz oferujące moralność łatwą i niekrępującą; atakowały wreszcie molinistyczną doktrynę, wg której łaska wystarczająca udzielona jest wszystkim ludziom, tak że wszyscy dzięki swobodnej decyzji mają moc nadać jej skuteczność i wypełniać doskonale prawo Boże. Jansenius i jego uczniowie kładli nacisk, przeciwnie, na całkowite zepsucie natury ludzkiej i na to, że każda łaska jest skuteczna; przeciwnicy dostrzegali tu teorię łaski nieodpartej, a więc protestancką negację wszelkiej możliwości zasługi ze strony wolnej woli człowieka.

Myśli Pascala prowadziły jednak dalej i prezentowały głębiej dwuznaczność losu ludzkiego w obliczu Boga, wyrażając ją w formie uderzającej swoim autentyzmem psychologicznym. Sytuację człowieka określa się przez alternatywne, a jednocześnie przyciągające się 2 skrajności, między którymi tkwi on niejako w zawieszeniu rozdarcia. Wprawdzie jest „trzciną najwątlejszą”, ale myślą obejmuje wszechświat. Życie jego jest szukaniem Boga, o którym z góry wiadomo, że nie może ujawnić się rozumowi. Władza praktyczna, serce, które „ma swoje racje, których rozum nie zna”, rozstrzyga sprawę istnienia Boga nie przez dowody i nie przez doświadczenie mistyczne, ale przez pari — ryzyko akceptacji, podjęte na mocy wyliczania nie racji rzeczowych, lecz racji praktycznych (tzw. zakład Pascala). Skoro musimy kwestię rozstrzygnąć, a przymus wyboru narzuca nam się niezależnie od naszej woli, dostrzegamy, że najmniejsza nawet szansa na istnienie Boga obiecuje życie wieczne, a największa choćby szansa na jego nieistnienie może dać tylko wygraną skończonego życia. Stąd w każdym wypadku trzeba stawiać na Boga, skoro do wygrania jest wartość nieskończenie wielka, a stawką tylko skończone życie. Myśl Pascala jest rezygnacją z racjonalnych usprawiedliwień dla religii, a jego Bóg stał się przedmiotem praktycznego hazardu. L. Goldmann nazwał ten światopogląd „wizją tragiczną”: w oczach Pascala świat jest nicością, bo spojrzenie Boga odbiera mu wszelkie wartości autentyczne. Ale Bóg Pascala jest „Bogiem ukrytym”, stąd świat ów staje się dla człowieka wszystkim. Między światem, który jest wszystkim, a światem, który jest niczym, oscyluje świadomość tragiczna, skazana na postawę paradoksalną: żyć wyłącznie dla realizacji wartości, o których wiadomo, że nie mogą być w świecie zrealizowane, ze świadomością, że wszelki inny świat jest poza naszym polem widzenia — postawa negacji świata wewnątrz świata. Człowiek afirmuje swoją wielkość przez to, że dochodzi do najgłębszej samowiedzy swojej słabości. Również historia i życie społeczne nie oferują żadnych dróg wyjścia. Historia jest łupem nieznaczących przypadków („Nos Kleopatry: gdyby był krótszy, całe oblicze ziemi wyglądałoby inaczej”), a rzeczywistość społeczna nie ma żadnej wartości immanentnej i nie daje się naprawić — wymaga afirmacji jako jedyna możliwa. Stąd Pascal demonstrował pogardę dla wszystkich tytułów i godności, prawo i sprawiedliwość uważał za rzecz umowną, a własność za przesąd, a przy tym paradoksalnie zalecał konserwatywną akceptację hierarchii społecznej, zewnętrzny kult dla monarchii i dla bogactw. Świat człowieka paradoksalnego jest światem totalnie pozahistorycznym, w którym ulotna teraźniejszość doświadcza przyciągania niedostępnej rozumowi wieczności.

Znaczenie w myśli chrześcijańskiej

Pascal odegrał olbrzymią rolę w dziejach myśli chrześcijańskiej, jakkolwiek, za Prowincjałkami, jego Myśli dostały się również na indeks ksiąg zakazanych (1794). Współcześnie odnajdują w nim własne wątki egzystencjaliści, którym bliski jest obraz człowieka uwikłanego w nieuchronny paradoks istnienia: przymus dążenia do realizacji siebie samego w wartościach, które się nie dadzą zrealizować. Wielu myślicieli chrześcijańskich, zniechęconych do tradycji scholastycznej, szuka u Pascala inspiracji dla chrześcijaństwa bardziej autentycznego, będącego raczej ekspresją samowiedzy ludzkiego losu aniżeli spekulacją teologiczną.

Arytmometr Pascala

Pascala trójkąt

Pascala twierdzenie

Pascal Blaise, Myśli, strona tytułowa, wyd. 1669

Pascal Blaise, ilustracja z publikacji dotyczącej hydrostatyki (Pascala prawo), wydanie 1663