Paczyński Bohdan
 
Encyklopedia PWN
Paczyński Bohdan, ur. 8 II 1940, Lwów, zm. 19 IV 2007, Princeton,
astrofizyk polski.
Kalendarium
Urodził się 8 II 1940 we Lwowie. Już jako kilkunastoletni chłopiec pasjonował się astronomią. Będąc uczniem liceum, uczestniczył w praktykach studentów Uniwersytetu Warszawskiego odbywanych w Obserwatorium Astronomicznym UW w Ostrowiku koło Warszawy. W latach 1959–62 studiował na Uniwersytecie Warszawskim — jego nauczycielami byli znakomici uczeni, astronomowie S. Piotrowski i W. Zonn. Pierwszą pracę naukową, owoc obserwacji gwiazd zaćmieniowych w ostrowickim obserwatorium, napisał jako student pierwszego roku. Już 1964 Bohdan Paczyński uzyskał stopień doktora astronomii. Rozprawa doktorska dotyczyła statystyki materii międzygwiazdowej. Wkrótce młody naukowiec skierował swe zainteresowania ku teorii ewolucji gwiazd w układach podwójnych. W 1967 Paczyński był po habilitacji, 1974 otrzymał tytuł profesora; 1976 został najmłodszym członkiem Polskiej Akademii Nauk.
Po ukończeniu studiów na uniwersytecie pracował w Zakładzie Astronomii Polskiej Akademii Nauk (przekształconym 1975 w Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN, CAMK, w Warszawie; kierował placówką w latach 1973–75. Od ukończenia studiów na UW okresowo prowadził badania w różnych ośrodkach naukowych za granicą. W 1981 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie zastał go stan wojenny. Postanowił nie wracać do kraju; od 1982 był profesorem uniwersytetu w Princeton; od 1984 członkiem Narodowej Akademii Nauk USA
Bohdan Paczyński zdobył światowe uznanie, był wielokrotnie nagradzany za osiągnięcia naukowe, m.in. otrzymał: 1980 nagrodę państwową I stopnia, 1996 Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, 1997 Medal Henry Drapera Narodowej Akademii Nauk USA, 1999 Złoty Medal Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego w Londynie, 2002 Medal Bruce Astronomicznego Towarzystwa Pacyfiku, 2006 otrzymał najwyższe wyróżnienie Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego — Henry Norris Russell Lectureship, nagrodę przyznawaną za życiowy dorobek w dziedzinie astronomii. Zachorował 2003, podczas choroby spotykał się ze studentami i pracował twórczo (postawił hipotezę, że błyski gamma są wynikiem powstawania gwiazd kwarkowych). Zmarł 19 IV 2007 w Princeton.
Pionier teorii ewolucji gwiazd w układach podwójnych
Prace z dziedziny budowy i ewolucji gwiazd w układach podwójnych przyniosły Paczyńskiemu światowe uznanie.
Uczony wskazał na rolę wymiany masy między składnikami układów podwójnych w ewolucji tych składników, wyjaśnił m.in. pochodzenie układów typu Algol (Algol — gwiazda podwójna, zmienna, zaćmieniowa, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Perseusza) oraz przedstawił ewolucję gwiazd w masywnych układach podwójnych, prowadzącą do powstania obiektów typu Wolfa-Rayeta (gwiazdy Wolfa-Rayeta — gwiazdy o bardzo dużych temperaturach powierzchniowych i stosunkowo dużych jasnościach absolutnych). W 1967 wskazał na rolę, jaką w ewolucji układów podwójnych odgrywają fale grawitacyjne, wykazał, że istnienie ciasnych układów podwójnych, tzw. układów kataklizmicznych, oraz ich ewolucja stanowią pośrednie dowody istnienia takich fal. W 1976 opracował teorię wymiany masy w układach podwójnych mających wspólną otoczkę, przedstawił ewolucję takich układów.
Oprócz prac dotyczących układów podwójnych Paczyński miał wielki wkład w rozwiązanie rozmaitych zagadnień dotyczących ewolucji gwiazd pojedynczych. W Evolution of Single Stars przedstawił ewolucję gwiazdy, czyli ciąg zmian w strukturze wewnętrznej i obserwowanych charakterystykach gwiazdy zachodzący w czasie jej istnienia — od momentu powstania aż do śmierci, tj. do postaci gwiazdy zbudowanej z materii zdegenerowanej. Poznanie związku między masą początkową gwiazdy a produktem końcowym należy do najważniejszych osiągnięć astrofizyki lat 70. XX w.
Błyski gamma
W latach 80. istniały różne hipotezy dotyczące błysków gamma; uczeni nie znali ich natury, nie potrafili ich także zlokalizować. Paczyński 1986 wysunął hipotezę, że źródła błysków gamma znajdują się w odległościach kosmologicznych oraz że błyski gamma reprezentują najbardziej energetyczne eksplozje we Wszechświecie. Swoje stanowisko w sprawie lokalizacji błysków przedstawił 1995 podczas tzw. Wielkiej Debaty; zostało ono potwierdzone eksperymentalnie 1997.
Teoria mikrosoczewkowania grawitacyjnego
Mikrosoczekowanie grawitacyjne jest to ugięcie wiązki światła odległej gwiazdy (lub kwazara) w pobliżu obiektu astronomicznego znajdującego się między tą gwiazdą i obserwatorem; jest wynikiem wpływu pola grawitacyjnego obiektu (zwanego soczewką grawitacyjną) na wiązkę światła. Efekt ten jest obserwowany jako krótkookresowe pojaśnienie gwiazdy. Paczyński 1986 zaproponował poszukiwanie zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego. Doprowadził do tego, że stworzono programy masowej fotometrii gwiazd — amerykańsko-australijski MACHO i polski OGLE (Optical Gravitational Lensing Experiment). OGLE to jeden z największych wielkoskalowych przeglądów nieba uruchomiony 1992 w obserwatorium astronomicznym UW w Las Campañas (Chile) pod kierunkiem Andrzeja Udalskiego (ze strony UW w projekcie brali udział także Marcin Kubiak, Michal Szymanski oraz ich studenci). System obserwacyjny OGLE składa się z 1,3-metrowego teleskopu i szerokokątnej kamery mozaikowej CCD (65 mln elementów światłoczułych). Celem projektu OGLE jest wykrywanie i monitorowanie zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego oraz wszelkich typów gwiazd zmiennych w okolicy centrum naszej Galaktyki i w Obłokach Magellana. Dzięki programowi OGLE odkryto m.in. setki tysięcy gwiazd zmiennych, pozasłoneczne układy planetarne. Od 1997 Paczyński współpracował także z warszawskim zespołem ASAS (All Sky Automated Survey), zajmującym się wykrywaniem i monitorowaniem wszelkich typów gwiazd zmiennych na całej południowej półkuli.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia