Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (OWZJ), zw. też Związkiem Jaszczurczym,
organizacja wojsk. grupy „Szańca”, wojennej kontynuacji ONR, powołana X 1939 w Warszawie przez W. Marcinkowskiego, T. Salskiego i O. Wawrzkowicza;
Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy
Encyklopedia PWN
politycznie podporządkowana Organizacji Polskiej; założyciele: W. Marcinkowski, T. Salski i O. Wawrzkowicz; gł. jej celami były: walka o odzyskanie niepodległości Polski i odbudowa państwa pol. z przedwojenną granicą wschodnią, dokonanie przewrotu nar. we wszystkich sferach życia społ. (koncepcja Katol. Państwa Narodu Pol.) i przejęcie władzy państw. w wyzwolonym kraju, zwalczanie wpływów komunist., ustalenie powojennej granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, przyłączenie Prus Wschodnich do państwa pol.; ZJ uznawał władze RP na uchodźstwie, ale znajdował się w opozycji do Delegatury Rządu RP na Kraj i ZWZ-AK; działał gł. na okupowanych przez Niemcy terenach państwa pol.; organizacją kierowała Komenda Gł., której podlegały Komenda Ziem Zachodnich (okręgi łódz., poznański, i pomor.) i okręgi warsz., kiel., lubel., lwow., częstoch., krak. składające się z powiatów i rejonów; komendant gł.: porucznik W. Marcinkowski („Szymkiewicz”, „Jaxa”), szef sztabu — gen. T. Jastrzębski („Jabłoński”); 1942 ZJ liczył ok. 5 tys. czł.; organizacja prowadziła wywiad wojsk., komunik. i przem., zwłaszcza na terenie III Rzeszy (1941–42 rozbity aresztowaniami), propagandę (gł. organy prasowe: „Szaniec”, „Naród i Wojsko”, „Na Zachodnim Szańcu”) oraz szkolenie wojsk. (kursu podchorążych) podporządkowane planom powstania powszechnego, przewidywanego w chwili klęski wojennej Niemiec; nie tworzono oddziałów partyzanckich; powołano zalążek powojennej administracji cywilnej — Komisariat Cyw., kierowany przez J. Iłłakiewicza („Zawisza”), następnie K. Gluzińskiego („Franciszek Górnicki”) oraz piony środowiskowe: robotnicze („Załoga”) i wiejski (Zespół Działaczy Lud. „Zydel”); IX 1942 ZJ współtworzył Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Po zawarciu III 1944 umowy o scaleniu NSZ z AK, podpisanej przez Tymczasową Narodową Radę Polityczną z KG AK, nastąpił rozłam NSZ na 2 organizacje, V 1944 ogniwa wywodzące się z ZJ podjęły samodzielną działalność pod nazwą NSZ–ZJ (komendanci gł.: pułkownik NSZ S. Nakoniecznikoff „Kmicic”, gen, T. Jastrzębski „Powała”, gen. NSZ Z. Broniewski „Bogucki” i podpułkownik NSZ S. Kasznica „Wąsowski”); VIII 1944 powstała Brygada Świętokrzyska, walcząca z Niemcami i partyzantką komunist.; na terenach wyzwolonych spod okupacji niem. NSZ-ZJ zwalczała NKWD, grupy operacyjne UB, KBW i WP, administrację państw. utworzoną przez komunistów; VIII–IX 1945 większa część organizacji rozbita aresztowaniami, część ocalała połączyła się na przeł. 1945 i 1946 z Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym.
Leszek Żebrowski
