odszkodowania wojenne
 
Encyklopedia PWN
odszkodowania wojenne,
wynagrodzenie przez państwo — stronę konfliktu — szkód i strat powstałych w wyniku działań sprzecznych z prawem międzynar. i z pogwałceniem zwyczajów wojennych lub wskutek popełnionych zbrodni wojennych państwu poszkodowanemu lub jego obywatelom.
Odszkodowania wojenne wynikłe z faktu łamania przez stronę wojującą postanowień IV konwencji haskiej (1907) oraz innych aktów prawa międzynar. dzieli się na: 1) restytucje, tzn. zwrot zagrabionego mienia publicznego i prywatnego; 2) reparacje wojenne, tzn. bezpośrednie roszczenie jednego państwa wobec drugiego państwa łamiącego w konflikcie normy prawa międzynar., a także wobec osób prawnych, oraz osób fiz.; 3) odszkodowania indywidualne dla osób fiz. od państwa — strony konfliktu naruszającej prawa i zwyczaje prowadzenia wojny, oraz od osób prawnych i fiz. winnych naruszenia tych praw. Do I wojny świat. problem odszkodowań wojennych rozwiązywał zwycięzca wg własnego uznania, dążąc — obok pokrycia poniesionych szkód — do wzbogacenia się (kontrybucja). Traktat wersalski (1919) wprowadził do prawa międzynar. obowiązek naprawiania wyrządzonych przez agresora szkód, a utworzona na jego mocy Międzysojusznicza Komisja Reparacyjna ustaliła wysokość odszkodowań wojennych płaconych przez Niemcy.
Problemy odszkodowań wojennych wynikłe z II wojny światowej zostały uregulowane 1945 na konferencjach jałtańskiej i poczdamskiej, na których ustalono: odpowiedzialność Niemiec za wyrządzone w wojnie szkody, obowiązek częściowego naprawienia przez Niemcy szkód i pokrycia strat; reparacje miały być spłacone w naturze; sprawy związane z uregulowaniem reparacji miała rozpatrywać Międzysojusznicza Komisja Odszkodowań w Moskwie. Ustalono również, że sowiecka strefa okupacyjna łącznie ze świadczeniami dodatkowymi z zachodnich stref miała zapewnić reparacje dla ZSRR i Polski; udział Polski został określony na 15% całości reparacji świadczonych ZSRR. W praktyce realizacja tych postanowień nie zawsze była zgodna z oczekiwaniami Polski, ponieważ władze ZSRR często arbitralnie decydowały o tym, jakimi świadczeniami Polska ma się zadowolić. Strefy zachodnie zapewniały reparacje dla USA, Wielkiej Brytanii, Francji i pozostałych państw. Realizacja postanowień poczdamskich, również i w części dotyczącej odszkodowań wojennych, napotykała trudności i została zaniechana; mocarstwa zachodnie zrezygnowały w układzie londyńskim (1952) ze ściągania reszty reparacji od RFN; ZSRR i pod jego presją Polska z dniem 1 I 1954 zaprzestały dalszego pobierania reparacji od NRD.
Dotychczas nie została ostatecznie załatwiona sprawa zwrotu zagrabionych i zniszczonych w czasie wojny pol. dzieł sztuki i dóbr kultury. Przez pół wieku państwa niem. stanowczo odmawiały jakichkolwiek rokowań na temat odszkodowań indywidualnych dla obywateli pol. zamieszkałych w Polsce, chociaż takie roszczenia obywateli państw zachodnioeur. i Izraela zostały przez RFN zaspokojone. Nie podjęto kwestii zadośćuczynienia Polsce za niezależne od działań wojennych, planowe zniszczenie Warszawy i wielu innych miejscowości, jak też za krzywdy i utratę mienia Polaków — ofiar przymusowych wysiedleń dokonywanych przez III Rzeszę i ZSRR. RFN, zgodnie z uchwałą Bundestagu z 1960, wypłaciła tylko za pośrednictwem Międzynar. Czerwonego Krzyża w Genewie 140 mln marek na zapomogi dla kilku tys. pol. ofiar zbrodniczych eksperymentów med. w niem. obozach koncentracyjnych. Dopiero po 55 latach od zakończenia II wojny światowej, pod presją opinii międzynar. i w obliczu zagrożenia interesów działających na terenie USA niem. firm przez mnożące się pozwy sądowe byłych robotników przymusowych, zjednoczone Niemcy wyraziły zgodę na rozmowy w sprawie ograniczonego zadośćuczynienia dla pozostałych przy życiu robotników przymusowych z Polski i in. krajów Europy Wschodniej. Z inicjatywy kanclerza G. Schrödera utworzono fundusz odszkodowawczy w wys. 10 mld marek, na który składają się wpłaty firm niem. i rządu RFN. Do zarządzania nimi 1999 powołano Fundację „Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość”. Na wypłaty odszkodowań dla pozostałych przy życiu ponad 500 tys., spośród 2,8 mln robotników przymusowych, przeznaczono 1,812 mld marek. Podobne decyzje w sprawie odszkodowań podjęły władze austr.; dotyczą one ok. 20 tys. pozostałych przy życiu pol. robotników przymusowych. Podziałem funduszu odszkodowawczego dla obywateli pol. zajmuje się Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”.
Nie został uregulowany ze strony ZSRR i jego sukcesorów problem odszkodowań wojennych dla Polski i jej obywateli, którzy ponieśli szkody i straty w wyniku agresji ZSRR na Polskę 1939 i zbrodni stalinowskich.
Bibliografia
S. CHOLEWIAK Reparacje i odszkodowania wojenne 1939–1954, Warszawa 1972;
K. KOCOT Problem pojęć: reparacje wojenne, restytucja, odszkodowania..., Warszawa 1974;
S. KANIA Zadośćuczynienie za zbrodnie Trzeciej Rzeszy, „Przegląd Lekarski” 1990 nr 1.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia