obozy jeńców wojennych

obozy jeńców wojennych w okresie II wojny światowej,

miejsca przymusowej izolacji jeńców wojennych określała genewska konwencja z 1929 (genewskie konwencje i protokoły) oraz haski regulamin z 1907 dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej.

Japonia i ZSRR nie przystąpiły do konwencji genewskiej. Miliony jeńców wojennych stwarzały poważne problemy militarne, ekon. i humanitarne dla państw uczestniczących w wojnie; nadzór nad o.j.w. w większości państw sprawowały ministerstwa wojny lub obrony, w Niemczech — Nacz. Dowództwo Wehrmachtu, a od 25 VIII 1944 — Reichsführer SS; w ZSRR sprawy jeńców przekazano 1945 Minist. Spraw Wewn., w PRL — Minist. Sprawiedliwości. Wzięci do niewoli jeńcy trafiali do obozów zbiorczych, następnie przejściowych, gdzie rozdzielano ich do właściwych obozów dla oficerów oraz podoficerów i szeregowych; tworzono także obozy specjalne: w USA — dla radykalnych nazistów i antyfaszystów, w Wielkiej Brytanii — centra edukacyjne, w ZSRR — szkoleniowe dla antyfaszystów, w Niemczech — karne; wszędzie istniały obozy pracy jeńców; obozy jenieckie w Niemczech, ZSRR i Japonii były często miejscami bezprawia i ludobójstwa. Około 420 tys. żołnierzy pol. dostało się do niewoli niem., a ponad 230 tys. do sowieckiej (obozy jenieckie żołnierzy polskich). Do niewoli niem. trafiło ogółem ponad 10 mln jeńców wojennych; traktowano ich w sposób zróżnicowany; wobec jeńców z Europy Zachodniej i USA w zasadzie przestrzegano postanowień konwencji; większość jeńców norweskich, hol., gr. i ok. połowę fr. szybko zwolniono z obozów; z 235 tys. jeńców anglosaskich przebywających w niemieckich obozach jeńców wojennych zmarło 9,4 tys. Ze szczególnym okrucieństwem byli traktowani sowieccy jeńcy wojenni; spośród co najmniej 5,4 mln wziętych do niewoli niem. ok. 3 mln (publikacje niem. mówią o  „co najmniej 2,43 mln”) zostało wyniszczonych i wymordowanych; pozostali przy życiu po powrocie do ZSRR byli uznani za zdrajców i osadzeni w obozach karnych. W niemieckich obozach jeńców wojennych liczne zbrodnie popełniano na jeńcach pol., jugosł., fr. oraz internowanych 1943 żołnierzach wł. (obozy hitlerowskie). Wzięci do niewoli na Wschodzie jeńcy pochodzenia żydowskiego byli rozstrzeliwani lub kierowani do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. Znaczną część jeńców pozbawiano praw i z obozów jeńców wojennych skierowano do obozów pracy przymusowej. 1 I 1945 w niemieckich obozach jeńców wojennych znajdowało się ok. 2,5 mln jeńców, w tym: ok. 930 tys. sowieckich, ok. 921 tys. fr., ok. 168,6 tys. bryt., ok. 122 tys. jugosł., ok. 70 tys. pol., ok. 68 tys. wł., ok. 65 tys. belgijskich, ok. 62 tys. amer., ok. 10 tys. holenderskich.

Siły zbrojne aliantów wzięły do niewoli 11,1 mln żołnierzy niem., w tym: USA — 3,8 mln, W. Brytania — 3,7 mln, ZSRR — 3,15 mln, Francja — 248 tys., Jugosławia — 194 tys.; następnie USA przekazały ok. 700 tys. jeńców do Francji, ZSRR — 70 tys. jeńców do Polski i 25 tys. do Czechosłowacji, W. Brytania — 65 tys. jeńców do Francji, Belgii i Holandii oraz ok. 50 tys. Kozaków — potomków uciekinierów z Rosji sowieckiej wraz z ich żonami i dziećmi — do ZSRR. Ponadto mocarstwa zachodnie przekazały ZSRR kilkaset tysięcy własowców (Własowa ruch). Jeńcy niem. zostali zwolnieni z obozów jeńców wojennych państw zachodnich najpóźniej do jesieni 1948; ZSRR, w którego obozach straciło życie 1,1 mln jeńców niem., zwlekał z ich uwolnieniem, ostatni jeńcy niem. wrócili do Niemiec 1955, po wizycie kanclerza K. Adenauera w Moskwie.

W obozach jap. jeńcy wojenni byli pozbawieni wszelkich praw, wystarczającej żywności, pomocy lekarskiej oraz zmuszani do prac ponad siły; chorych i wycieńczonych zabijano; na jeńcach dokonywano zbrodniczych eksperymentów; spośród 132 tys. amer. i ang. jeńców wojennych w niewoli jap. zginęło ponad 35 tys., chociaż byli traktowani nieco łagodniej niż wzięci do niewoli żołnierze państw Dalekiego Wschodu, których wielka liczba jest trudna do ustalenia.

Do obozów na Syberii i w republikach azjat. wywieziono kilkaset tys. żołnierzy i cywilów jap.; większość z nich została repatriowana 1947–50; 1950 rząd sowiecki oświadczył, że repatriacja jeńców (z wyjątkiem zbrodniarzy wojennych) została zakończona; w odpowiedzi władze jap. przedstawiły dane dotyczące ok. 324 tys. Japończyków, którzy nie powrócili z niewoli sowieckiej; 1953, po staraniach Międzynar. Czerwonego Krzyża, zwolniono 811 jeńców jap., a po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między ZSRR a Japonią — dalszych 4,5 tys.; od IX 1945 do V 1946 z niewoli chiń. powróciło do domów ok. 1,7 mln Japończyków. W czasie działań wojennych na Dalekim Wschodzie Amerykanie i Brytyjczycy wzięli do niewoli ok. 500 tys. żołnierzy jap.; rozbrojonych po kapitulacji nie deportowano, a jeńcy z obozów zostali zwolnieni. Zbrodnie popełnione w niemieckich obozach jeńców wojennych były przedmiotem procesów norymberskich i rozpraw przed sądami wielu państw; za zbrodnie w japońskich obozach jeńców wojennych odpowiadali dygnitarze jap. przed Międzynar. Trybunałem Wojsk. w Tokio; zbrodnie popełnione w obozach sowieckich nie zostały ukarane.

Doświadczenia z o.j.w. znalazły odbicie w konwencji genewskiej z 1949. Za działania na rzecz jeńców wojennych Międzynar. Kom. Czerwonego Krzyża otrzymał 1944 Pokojową Nagrodę Nobla.

Stanisław Kania