obozy hitlerowskie
 
Encyklopedia PWN
obozy hitlerowskie,
miejsca więzienia i odosobnienia, pracy niewolniczej i masowej zagłady, organizowane przez władze hitlerowskie 1933–45 na terenie III Rzeszy i krajów okupowanych;
1933–39 narzędzie izolowania i wyniszczania opozycji antyhitl., 1939–45 rozbudowane i przekształcone w podstawowy instrument terroru, eksploatacji siły roboczej oraz realizacji hitlerowskiego programu ludobójstwa podbitych narodów Europy. W systemie o.h. podstawową rolę odgrywały obozy koncentracyjne (do 1939 jedyny typ obozów hitlerowskich), utworzone po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera, z inicjatywy H. Göringa i H. Himmlera. Formalną podstawę ich istnienia stworzyły rozporządzenia z 28 II 1933 „o ochronie narodu i państwa” oraz „o zdradzie narodu niemieckiego i przygotowaniu zdrady głównej”, wprowadzające w Niemczech znaczne ograniczenie praw obywatelskich, które trwało do końca III Rzeszy, i zezwalające na bezterminowe pozbawienie wolności ludzi uznanych za wrogów państwa i narodu z mocy decyzji policji politycznej (z wyłączeniem kontroli sądowej tej decyzji). Od VI 1934 SS przejęło wyłączny nadzór nad obozami koncentracyjnymi; powstały obozy m.in. w Dachau, Oranienburgu, Sachsenhausen, Buchenwaldzie, Mauthausen, Ravensbrück; łączną liczbę więźniów, którzy przeszli przez obozy koncentracyjne 1933–39, szacuje się na ok. 165–170 tysięcy. Po IX 1939 rozbudowano istniejące już obozy na terenie Niemiec, a w miarę zwiększania obszaru okupacji krajów europejskich organizowano nowe obozy koncentracyjne (Stutthof, Auschwitz, Neuengamme, Natzweiler-Struthof, Gross-Rosen, Bergen-Belsen, Majdanek, ’s-Hertogenbosch, Dora-Mittelbau, Płaszów). Organizowanie licznych obozów hitlerowskich na okupowanych obszarach Europy leżących na wschód od granicy III Rzeszy, w tym głównie na ziemiach polskich, miało służyć hitlerowskim planom likwidacji elit tych krajów, a następnie wyniszczeniu ludności żydowskiej i słowiańskiej oraz niemieckiej kolonizacji tych ziem (tzw. Generalny Plan Wschodni). Przy lokalizacji obozów hitlerowskich brano pod uwagę położenie (dogodne ze względów komunikacyjnych, sprzyjające ukryciu śladów zbrodni), bliskość skupisk ludzi przeznaczonych do eksterminacji, sąsiedztwo zakładów produkcyjnych, kopalń (Śląsk) lub kamieniołomów, w celu wykorzystania niewolniczej pracy więźniów, szczególnie niekorzystne warunki klimatyczne, sprzyjające wyniszczeniu uwięzionych (obszary zabagnione, malaryczne, np. Auschwitz-Birkenau, Dachau). W 1941 zaczęto budować komory gazowe do masowego uśmiercania ludzi. Obozy koncentracyjne były narzędziem eksterminacji więźniów oraz nieludzkiej eksploatacji ich pracy niewolniczej przez niemiecką gospodarkę, zwłaszcza koncerny; w obozach ludzie ginęli wskutek wyniszczających warunków bytowania, głodu, tortur i w egzekucjach; byli zabijani zastrzykami z fenolu i benzyny, uśmiercani cyklonem B w komorach gazowych; zwłoki palono na stosach, w krematoriach lub zakopywano w dołach z wapnem; od początku 1942 lekarze SS w obozach prowadzili na wielką skalę zbrodnicze eksperymenty medyczne (zarażanie więźniów malarią, tyfusem, gruźlicą, ropowicą, zamrażanie, przeszczepy mięśni i kości, masowa sterylizacja i kastracja) powodujące śmierć lub trwałe schorzenia czy kalectwa; od I 1945 kilkadziesiąt tysięcy więźniów zginęło od kul, z zimna i wycieńczenia w czasie ewakuacji więźniów (tzw. marsze śmierci). Realizując decyzję najwyższych władz III Rzeszy o wymordowaniu Żydów, SS utworzyły na ziemiach polskich, gdzie istniała najliczniejsza w Europie społeczność żydowska, obozy zagłady, gdzie w komorach gazowych dokonywano natychmiastowego uśmiercenia deportowanych, bez ewidencjonowania ofiar. Powstały one w obozach koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Majdanek, w pobliżu Chełmna (Culmhof) — tu zabijano gazami spalinowymi w specjalnie skonstruowanych kabinach-samochodach — oraz (podległe sztabowi Aktion Reinhard) w Bełżcu, SobiborzeTreblince. Szeroko był rozbudowany system obozów pracy przymusowej (rodzaje: karne obozy pracy, obozy pracy przymusowej, wychowawcze obozy pracy, obozy dla robotników z Europy Wschodniej i in.); podlegały miejscowym dowódcom SS i policji, Gestapo, kripo, koncernom, Organizacji Todta bądź administracji cywilnej (na ziemiach polskich m.in. w Rawiczu, Mysłowicach, Łodzi, Poniatowej, Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu, Sulejowie); warunki niewiele różniły się od warunków życia więźniów w obozach koncentracyjnych; z pracy niewolniczej korzystały m.in. koncerny: I.G. Farben, Siemensa, Röchlinga, Flicka, Kruppa, Mannesmanna, Hoescha, Hawiela, AEG, Hermann Göring.
Obozy przesiedleńcze i przejściowe były przeznaczone dla wysiedlonej ludności cywilnej i osób wywożonych na roboty przymusowe do Rzeszy — na ziemiach polskich od 1939, m.in. w Poznaniu, Potulicach, Łodzi, Działdowie, Inowrocławiu, oraz obozy dla Polaków, tzw. Polenlager, na Śląsku, 1942–44 również w Zamościu i Zwierzyńcu; więziono w nich ludność polską wysiedloną z Wielkopolski, ze Śląska, z ziemi łódzkiej, Pomorza i południowego Mazowsza oraz Zamojszczyzny. Podobne jak w o.h. warunki bytowania istniały w gettach dla ludności żydowskiej, organizowanych w środkowowschodniej i południowej Europie (getto). Funkcje eksterminacyjne spełniały również więzienia policyjne przy organach Gestapo (na ziemiach polskich należały do nich: Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie, Fort VII w Toruniu, Zamek w Lublinie, Rotunda w Zamościu, Palace w Zakopanem, więzienie w Radogoszczy, Montelupich w Krakowie i in.). Szczególnym typem o.h. były obozy dla dzieci i młodzieży (m.in. na terenach polskich — w Łodzi, Potulicach), charakterem zbliżone do obozów koncentracyjnych; ponadto dzieci były więzione prawie we wszystkich o.h.; dla dzieci uznanych na podstawie badań rasowych za nadające się do germanizacji organizowano specjalne obozy germanizacyjne, z których przydzielano je rodzicom niemieckim w III Rzeszy (dzieci rabunek). Formalnie inny charakter miały obozy jenieckie, podległe Wehrmachtowi (oflag, stalag oraz dulag), jednak wiele z nich, wbrew międzynarodowemu prawu, hitlerowcy przekształcili w ośrodki zagłady; tak np. warunki oraz metody stosowane w obozach dla jeńców sowieckich, a także w karnych i specjalnych oddziałach dla jeńców innych narodowości (Dęblin, Hohenstein, Łambinowice, Rawa Ruska, Szebnie, Żagań) nie różniły się od warunków egzystencji i metod traktowania więźniów w obozach koncentracyjnych; oddziały dla jeńców sowieckich tworzono też w obozach koncentracyjnych (Auschwitz, Sachsenhausen, Buchenwald).
Prawie we wszystkich obozach hitlerowskich znaleźli się Polacy; w znacznej liczbie kwalifikowani jako więźniowie polityczni, byli poddawani szczególnym formom terroru i eksterminacji; w przemówieniu 15 II 1940 wygłoszonym do komendantów obozów koncentracyjnych H. Himmler stwierdził: „a) należy ustalić i wyszukać przywódców Polaków w celu ich unieszkodliwienia, b) należy szybko w ustalonych etapach wytępić Polaków, c) naród niemiecki powinien uznać za swoje główne zadanie zniszczenie wszystkich Polaków”; ten program planowanej zagłady narodu polskiego potwierdzają liczne dokumenty hitlerowskie, zweryfikowane w wyrokach Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze (1946) oraz najwyższego Trybunału w Polsce (1946–48); już w VIII i na początku IX 1939 osadzono w obozach hitlerowskich ponad 2 tysiące działaczy ZPwN i innych działaczy polonijnych w III Rzeszy, nauczycieli i uczniów; systematyczne wysyłanie obywateli polskich do obozów zaczęło się IX 1939; Polacy stanowili pierwszą grupę więźniów obozu Auschwitz pod Oświęcimiem, który z czasem stał się jednym z największych ośrodków zbrodni hitlerowskich w Europie.
Do obozów hitlerowskich, w zależności od ich typów, kierowano ludzi na podstawie decyzji policji bezpieczeństwa, władz wojskowych, administracji cywilnej i prokuratur. Ludobójcze warunki egzystencji sprawiły, iż część więźniów zginęła, a u tych, którzy przeżyli, pobyt w o.h. pozostawił trwałe ślady w stanie zdrowia zarówno psychicznym, jak i fizycznego.
W wielu o.h. działał zorganizowany ruch oporu, przybierający różne formy: bunty więźniów (np. Birkenau, Sobibór, Treblinka), działalność organizacyjna i polityczna, przygotowywanie powstania zbrojnego (Auschwitz, Majdanek, Buchenwald, Mauthausen), organizowanie wzajemnej pomocy, zwłaszcza chorym i słabym (leki, odzież, żywność), organizacja ucieczek, kontakt i współpraca z ruchem oporu na zewnątrz obozu (głównie na ziemiach polskich), informacja o rozwoju wydarzeń wojennych i politycznych, przekazywanie informacji o zbrodniach hitlerowskich w obozie; organizacja ruchu oporu łączyła więźniów różnych narodowości i wszystkich kierunków politycznych.
Ogółem na terenie III Rzeszy oraz 17 okupowanych państw hitlerowcy zorganizowali ok. 12 tysięcy obozów, podobozów, komand pracy itp.; przez obozy hitlerowskie przeszło ok. 18 mln więźniów i jeńców wojennych z wielu krajów świata, zginęło ok. 11 mln, w tym z ok. 8,9 mln więźniów obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady zginęło co najmniej 7,2 mln, tj. 81%; o rozmiarach terroru i ludobójstwa na ziemiach polskich świadczy fakt zlokalizowania na nich blisko 6 tysięcy obozów hitlerowskich, w których więziono ok. 7,5 mln i pozbawiono życia 6,7 mln ludzi, głównie Żydów i Polaków; z ok. 5 mln obywateli państwa polskiego więzionych w obozach hitlerowskich zginęło ok. 3,5 mln; dokładna liczba więźniów i ofiar obozów hitlerowskich nie jest możliwa do ustalenia, gdyż hitlerowcom udało się w znacznym stopniu zatrzeć ślady zbrodni. Za ludobójstwo popełnione w obozach hitlerowskich odpowiedzialność ponoszą władze III Rzeszy, zbrodniarze hitlerowscy oraz przestępcze organizacje hitlerowskie: NSDAP, Gestapo, SS, SA i SD jak również inne formacje policyjne, a także Wehrmacht, koncerny, hitlerowskie organa wymiaru sprawiedliwości, organa propagandy, instytucje naukowe. Obozy hitlerowskie stały się przedmiotem refleksji etycznej, polityczno-prawnej i naukowej. Ich problematyka znalazła szerokie odzwierciedlenie w literaturze i sztuce. Zostały opublikowane liczne wspomnienia i relacje byłych więźniów.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Auschwitz-Birkenau, zdjęcie lotnicze terenu obozu koncentracyjnegofot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Treblinka, symboliczny cmentarz i pomnik-mauzoleum ku czci pomordowanych (F. Duszenko, A. Haupt i F. Strynkiewicz, 1959–64).fot. A. Tabor/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia