powstanie jej poprzedziło ukształtowanie się środowisk ideowych wokół wydawanego od 1886 w Warszawie tygodnika „Głos” i w ramach powołanego 1888 stowarzyszenia „Łączność”, skupiającego część członków Związku Młodzieży Polskiej „Zet”; stowarzyszenie to m.in. firmowało 6 pierwszych broszur z cyklu Z dzisiejszej doby, prezentującego założenia i cele rodzącego się ruchu politycznego, rozwijane i precyzowane w późniejszych publikacjach programowych, przede wszystkim na łamach wydanego 1895–1905 „Przeglądu Wszechpolskiego”; ukształtowanie tych środowisk wyprzedziło tworzenie w pełni sformalizowanych struktur organizacyjnych obozu narodowodemokratycznego; opublikowanie w 1897 i 1903 dwóch kolejnych wersji Programu Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze rosyjskim służyło jedynie pełniejszemu ujawnieniu jego celów i przyczyniło się do nadania mu nazwy obóz narodowodemokratyczny; do 1905 ograniczono się w zasadzie do tworzenia organizacji środowiskowych o charakterze ideowo-wychowawczym lub obejmowania wpływami już istniejących (zapewniał je udział członków Ligi Narodowej w gremiach kierowniczych tych organizacji); na szczególną uwagę zasługują: reaktywowany 1898 „Zet”, nawiązujący do tradycji organizacji działającej 1887–94 pod identyczną nazwą, i powstałe 1899 Towarzystwa Oświaty Narodowej; pierwsza z nich, skupiając młodzież akademicką, przez inspirowane przez siebie organizacje („Pet”, Towarzystwa Tomasza Zana itp.) oddziaływała także na młodzież szkół średnich; druga, wykorzystując efekty i doświadczenia wcześniejszych tajnych poczynań oświatowych, w zaborze rosyjskim rozwijała swą działalność głównie wśród chłopów; w dwóch pozostałych zaborach zwiększenie udziału warstw ludowych w życiu narodowym i objęcie ich swymi wpływami starano się uzyskać przez istniejące już tam legalne polskie organizacje oświatowe, gospodarcze itp.; znaczną rolę w rozszerzaniu oddziaływania na te warstwy odgrywały przeznaczone dla nich czasopisma, m.in. kolportowany nielegalnie w Królestwie Polskim „Polak”. Równocześnie z poczynaniami o charakterze ideowo-wychowawczym twórcy obozu narodowodemokratycznego precyzowali jego założenia ideologiczne i zasadnicze koncepcje polityczne; podstawą ideologii obozu od początku jego istnienia była zasada nadrzędności interesu narodowego, podkreślana przez Dmowskiego w broszurze z 1893 Nasz patriotyzm, a następnie w wydanych 1903 Myślach nowoczesnego Polaka; zasadniczym celem walki narodowej pozostawało odzyskanie przez Polskę niepodległości, ale nacisk położono na wymóg codziennej pracy na rzecz narodu; preferowanie działań, które miały doprowadzić m.in. do upowszechnienia świadomości narodowej i unarodowienia życia gospodarczego, skłaniało do rezygnacji z przygotowań do walki zbrojnej; uważano, że powstania doprowadzają naród do utraty „najlepszych sił swoich”. Negatywne stanowisko wobec czynu powstańczego zostało ujawnione po wybuchu wojny rosyjsko-japonskiej oraz rewolucji 1905 i prowadziło do szukania oparcia w Rosji; przyjmując taką orientację, odmienną od dominującego nurtu tradycji narodowej (Rosja była uważana za głównego wroga niepodległości), Liga Narodowa dysponowała już ugruntowanymi wpływami we wszystkich zaborach, głównie wśród zamożniejszych grup społeczeństwa polskiego, wspartymi sformalizowanymi strukturami organizacyjnymi; 1905 powstały stronnictwa demokratyczno-narodowego w Galicji i w zaborze rosyjskim (półlegalne), a 1909 Towarzystwa Demokratyczno-Narodowego (do VI 1910 pod nazwą Polskiego Towarzystwa Demokratycznego) w zaborze pruskim; Liga miała też najbardziej skonkretyzowany program terytorialny; jego główny autor, J.L. Popławski, za warunek nieodzowny istnienia państwa polskiego uznał objęcie jego granicami Prus Zachodnich (dawnych Prus Królewskich), Wielkopolski, Górnego Śląska, Śląska Cieszyńskiego, Galicji i Królestwa Polskiego, a także Prus Wschodnich i Wileńszczyzny; pozostałą część zaboru rosyjskiego, aż po granicę z 1772, traktował jako obszar najdogodniejszy do polskiej ekspansji; skrystalizowanie programu terytorialnego ułatwiało nie branie pod uwagę przez narodowych demokratów aspiracji innych narodów, które zamieszkiwały terytorium projektowanego państwa polskiego; Białorusinów i Ukraińców (Rusinów), traktowanych jedynie jako żywioły etniczne, zamierzano spolonizować, jakkolwiek nie zakładano likwidacji ich odrębności kulturowej; za najtrudniejszy do rozwiązania narodowi demokraci uznawali problem ludności żydowskiej; ich przekonanie o obcości Żydów było determinowane z jednej strony tradycyjnym antyjudaizmem, z drugiej przeświadczeniem o niewielkich szansach asymilacji (polonizacji) Żydów, ze względu na dużą odrębność kulturową; ND wymagała od Żydów, którzy chcieli wejść w skład narodu polskiego, czynnego przeciwstawienia się swej pierwotnej grupie narodowej; oceniano, iż asymilowani Żydzi utrzymują zbyt ścisłe związki z kulturą żydowską, starszą i bardziej dojrzałą od polskiej. Takiego postulatu — przynajmniej expressis verbis — nie stawiano w stosunku do jednostek wywodzących się z innych grup narodowych; druga grupa przyczyn, przesądzających o antysemityzmie ND, była związana z zajmowaniem przez ludność żydowską w zaborach rosyjskich i austriackich dominującej roli w handlu i rzemiośle; wysunięcie przez ND hasła „swój do swego po swoje” miało służyć pozyskiwaniu klienteli i wzmocnieniu polskiego stanu średniego. Po 1905 doszło do osłabienia wpływów ND zwłaszcza wśród młodzieży; 1908, nie godząc się z szukaniem oparcia w Rosji, „Zet” i powstały 1905 w Królestwie Polskim
Narodowy Związek Robotniczy zerwały więzy łączące je z Ligą Narodową; 1909 na tym samym tle doszło do otwartego konfliktu w kierownictwie Ligi Narodowej i zachwiania pozycji Dmowskiego. Kres sporom o wybór orientacji położył, dopiero po wybuchu I wojny światowej, brak podjęcia kwestii polskiej, nawet w formie obietnic, przez Austro-Węgry; do wybuchu rewolucji w Rosji 1917 ND, pozostając wierną swej orientacji, nie podejmowała na ogół działań ofensywnych, a po zajęciu 1915 Królestwa Polskiego przez państwa centralne, mimo przeciwstawiania się koncepcjom wiązania z nimi nadziei na odrodzenie Polski, akceptowała poczynania sprzyjające powstawaniu zrębów państwowości polskiej; od III 1917, głównie za sprawą Dmowskiego, ND dążyła do uznania Polski przez mocarstwa zachodnie za równoprawnego członek koalicji walczącej z państwami centralnymi. Realizacji tego celu miał w znacznej mierze służyć utworzony w Paryżu VIII 1917 z inicjatywy Dmowskiego
Komitet Narodowy Polski.
Po odzyskaniu niepodległości, pretendując do odgrywania w Polsce głównie roli politycznej ND podjęła próbę zjednoczenia wokół siebie wszystkich prawicowych i centrowych ugrupowań politycznych, początkowo uwieńczoną sukcesem; w okresie poprzedzającym wybory do Sejmu Ustawodawczego większość z nich weszła w skład Narodowego Komitetu Wyborczego Stronnictw Demokratycznych, a po wyborach do klubu parlamentarnego Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy; latem 1919 doszło do rozłamów i pozostali w nim posłowie, którzy już uprzednio byli związani z endecją; doprowadziło to do ograniczenia zabiegów konsolidacyjnych i przystosowania na przełomie X i XI 1919 dotychczasowych jej struktur organizacyjnych do nowych warunków politycznych; powstały w rezultacie
Związek Ludowo-Narodowy był typową partią wyborczą, koncentrującą się na działalności parlamentarnej; czołową rolę odgrywali w nim przywódcy endecji w Galicji: S. Grabski i S. Głąbiński; Dmowski pozostał wprawdzie autorytetem w całym obozie, ale jego wpływ na bieżące poczynania ND do 1926 był niewielki. Do zmiany doszło po
przewrocie majowym 1926, głównie w następstwie utracenia przez Związek Ludowo-Narodowy możliwości uczestniczenia w pracach parlamentu, 4 XII 1926 z inicjatywy Dmowskiego został utworzony
Obóz Wielkiej Polski (OWP), organizacja przeznaczona do prowadzenia działalności pozaparlamentarnej, polityczno-wychowawczej, aspirująca do skupienia w swych szeregach członków i sympatyków partii uznawanych za narodowe: Stronnictwa Chrześcijańśko-Narodowego, Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji,
Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”,
Narodowej Partii Robotniczej i
Związku Ludowo-Narodowego; idea ta nie spotkała się z pozytywnym przyjęciem nawet we własnych szeregach ND; pełnego poparcia udzieliło jej młode pokolenie działaczy endeckich, wywodzące się z ukształtowanej ostatecznie III 1922 organizacji
Młodzież Wszechpolska; z ich inicjatywy 1927 wewnątrz OWP powstał
Ruch Młodych; wobec fiaska pierwotnej koncepcji OWP Ruch Młodych przejął większość zadań, których realizacja miała nadać poczynaniom endecji charakter bardziej ofensywny i masowy; pozycję Ruchu Młodych w całym obozie wzmacniały poparcie Dmowskiego i posiadana autonomia, utrzymana po kolejnej próbie konsolidacji „sił narodowych”, która znalazła wyraz w utworzeniu X 1928
Stronnictwa Narodowego (SN). Do 1934 główną rolę w SN odgrywali „starzy”, działający uprzednio w Związku Ludowo-Narodowego; „młodzi” weszli w skład SN dopiero po rozwiązaniu przez władze państwowe na przełomie 1932 i 1933 OWP oraz po oderwaniu się 1934 od obozu narodowego
Związku Młodych Narodowców i
Obozu Narodowo-Radykalnego. Od II 1935 oni zaczęli decydować o poczynaniach SN i jego obliczu ideowo-politycznym; SN przejęło wówczas od OWP zasady organizacyjne — wprowadzono umundurowanie, odznakę w postaci Mieczyka Chrobrego i okres kandydacki; towarzyszyło temu pójście w ślady OWP w sferze działań taktycznych: posługiwanie się bojówkami, pikietowanie sklepów żydowskich, wprowadzanie getta ławkowego na uczelniach itp.; „młodzi” obok Dmowskiego byli także inicjatorami zaostrzenia stanowiska wobec kwestii żydowskiej; od 1922 na wniosek Młodzieży Wszechpolskiej obóz dążył do ograniczenia odsetka młodzieży żydowskiej wśród studentów (numerus clausus), a od połowy lat 30. do pozbawiania ludności żydowskiej pełni praw obywatelskich; „młodzi” okazali się też najbardziej konsekwentnymi wyznawcami głoszonych od 1925 przez Dmowskiego poglądów o kryzysie liberalno-demokratycznym, spisku żydowsko-masońskim itp.; dążyli do zespolenia w jedną całość wiary katolickiej z nacjonalizmem polskim, czuli się uczestnikami wielkiej krucjaty, której celem było zwycięstwo zasad katolicyzmu i nacjonalizmu; głosząc pochwałę średniowiecza krytykowali wielkokapitalistyczny formy własności i wysuwali postulat „upowszechnienia własności”; od 1925 działacze młodego pokolenia obozu narodowego upowszechniali pogląd o szczególnej wartości ziem zachodnich, potrzebie odzyskania Gdańska, Śląska i przyłączenia Prus Wschodnich, a po wypowiedzeniu 1939 przez Niemcy deklaracji o niestosowaniu przemocy wysunęli postulat walki o granice na linii Odry i Sudetów.
W czasie II wojny światowej SN (kryptonim Kwadrat) było jedną z głównej partii politycznej (tzw. grubej czwórki); wchodziło w skład
Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, a następnie
Rady Jedności Narodowej; jego przedstawiciele zasiadali w rządzie W. Sikorskiego (do VIII 1941) i T. Arciszewskiego oraz
Radzie Narodowej; X 1939 SN zaczęło tworzyć własną siłę zbrojną pod nazwą
Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), której większość XI 1942 weszła w skład AK, część w skład
Narodowych Sił Zbrojnych; IV 1944 secesjoniści wrócili do SN, podporządkowano także KG AK związaną z nimi część NSZ; XI 1944 miejsce NOW zajęło
Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, którego celem było prowadzenie walki z nową władzą, traktowaną jako agentura sowiecka; VIII 1945 powstał Komitet Legalizacyjny SN, ale wniosek o legalizację został przez KRN odrzucony, a większość członek Komitetu aresztowano. W rezultacie nasilonej wobec SN akcji represyjnej 1947 doprowadzono do likwidacji jego struktur organizacyjnych w kraju; SN kontynuowało jednak działalność na emigracji. Współcześnie do tradycji ND nawiązują niewielkie partie polityczne: Stronnictwo Narodowe (M. Giertych), reaktywowane 1989 przez żyjących w Polsce przedwojennych członków partii, Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (J. Zamoyski), założone 1991 pod patronatem SN na emigracji, oraz mniejsze grupy.
W okresie poprzedzającym II wojnę światową wpływami masowymi ND dysponowała w województwach: pomorskim, poznańskim, białostockim, warszawskim i lubelskim oraz w Warszawie, a ograniczonymi w województwach: łódzkim, kieleckimi, wileńskimi, lwowskimi, tarnopolskimi i krakowskimi; zawdzięczała je przede wszystkim eksponowaniu nadrzędności interesu narodowego i utrzymującej się przez cały okres jej dziejów wielonurtowości, ułatwiającej dotarcie do różnych środowisk społecznych, nierzadko o rozbieżnych interesach; oprócz Dmowskiego i Popławskiego do gremiów kierowniczych ND wchodzili m.in.: Z. Balicki, S. Grabski, M. Seyda, S. Głąbiński, S. Kozicki, J. Bartoszewicz, R. Rybarski, T. Bielecki, J. Giertych, S. Sacha, M. Trajdos, A. Zwierzyński i J. Matłachowski.
Roman Wapiński
