Napoleon I
 
Encyklopedia PWN
Napoleon I, Napoleon Bonaparte (Buonaparte) Wymowa, ur. 15 VIII 1769, Ajaccio (Korsyka), zm. 5 V 1821, Longwood (Wyspa Św. Heleny),
francuski wódz i mąż stanu, cesarz Francuzów oraz król Włoch.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 15 VIII 1769 w Ajaccio (Korsyka). Był synem niezamożnego szlachcica korsykańskiego, prawnika Carla Buonaparte i Letycji z domu Ramolino. Kształcił się we Francji, w szkołach wojskowych w Brienne i Paryżu (1779–86); wykazywał wybitne zdolności do nauk ścisłych; w wieku 16 lat został podporucznikiem artylerii. Wówczas jeszcze patriota korsykański, po wybuchu rewolucji francuskiej 1789–99 brał udział w walkach politycznych na Korsyce, naraził się jednak przywódcy korsykańskiemu, P. Paolemu, i VI 1793 musiał schronić się wraz z rodziną we Francji.
Kampania włoska
Po wstąpieniu do rewolucyjnej armii francuskiej przyczynił się do zdobycia Tulonu, za co III 1794 otrzymał stopień generała brygady. Związany z jakobinami, po upadku M. Robespierre’a został aresztowany i usunięty ze służby czynnej. Za dyrektoriatu przywrócony do służby wojskowej (dzięki poparciu P. Barras’a), stłumił zamieszki rojalistyczne w Paryżu (5 X 1795) i został mianowany dowódcą armii wewnętrznej. W 1796 poślubił Józefinę Beauharnais; 2 III 1796 objął dowództwo armii francuskiej we Włoszech, a w kwietniu rozpoczął w Lombardii kampanię przeciw Austriakom. Zabłysnął w niej geniusz militarny młodego wodza, a wieść o jego zwycięstwach pod Lodi (10 V 1796), Arcole (15–17 Xl 1796), Rivoli (15 I 1797) rozeszła się po całej Europie. Grożąc uderzeniem na Wiedeń, zmusił Austrię do zawarcia traktatu pokojowego w Campoformio (17 X 1797), na mocy którego Francja zyskała Belgię i decydujący wpływ w północnych Włoszech.
Pierwszy konsul i naczelny wódz
Chcąc zadać cios głównemu wrogowi rewolucyjnej Francji — Anglikom, 19 V 1798 wyruszył z Tulonu na podbój Egiptu w celu zaatakowania brytyjskich dróg handlowych do Indii oraz zapewnienia Francji hegemonii nad wschodnią częścią Morza Śródziemnego; zajął Maltę, zwyciężył Mameluków (bitwa pod piramidami, 21 VII), ale nie zdołał opanować Syrii; odcięty od Europy wskutek zniszczenia floty francuskiej przez H. Nelsona koło Abu Kiru (l VIII 1798), na wieść o klęskach Francuzów w walce z II koalicją antyfrancuską, porzucił armię i potajemnie wrócił do Francji (9 X 1799). Tu, poparty przez bogatą burżuazję, 9–10 XI obalił dyrektoriat przez wojskowy zamach stanu (18–19 brumaire’a) i objął władzę, przyjmując tytuł pierwszego konsula. W myśl narzuconej przez siebie 29 XII 1799 konstytucji (roku VIII) połączył w swych rękach — jako pierwszy konsul i naczelny wódz — całą władzę wykonawczą i inicjatywę prawodawczą. Wojnę z II koalicją zakończyły zwycięstwa francuskie nad Austriakami, m.in. Napoleona pod Marengo (14 VI 1800); w traktacie pokojowym w Lunéville (9 II 1801) Austriacy uznali podboje francuskie we Włoszech oraz granicę Francji na Renie. Wielkim sukcesem Napoleona było zawarcie w Amiens (25 III 1802) pokoju z Wielką Brytanią, godzącą się na to dla ratowania swych rynków handlowych w Europie. Wykorzystując wzrost popularności, Napoleon narzucił krajowi 4 XII 1802 nową konstytucję (roku X), która nadała mu stanowisko konsula dożywotniego z prawem wyznaczenia następcy.
Cesarz Francuzów
Z chwilą objęcia rządów Napoleon podjął intensywną pracę nad reorganizacją aparatu państwowego w kierunku rozbudowy, ujednolicenia i silnej centralizacji systemu administracyjnego; mianował prefektów zarządzających departamentami i sędziów, którzy z kolei powoływali urzędników niższych stopni. Pełna likwidacja dawnego feudalnego prawodawstwa i kodyfikacja prawa epoki rewolucji (Kodeks Napoleona) odegrała wielką rolę w przyspieszeniu przemian kapitalistycznych. Zreorganizowane szkolnictwo średnie i wyższe, z utworzonym 1806 Uniwersytetem Cesarskim na czele, zostało całkowicie podporządkowane państwu. Dla uzyskania poparcia katolików Napoleon zawarł konkordat z papieżem Piusem VII (15–16 VII 1801); uznawał w nim swobodę praktyk religijnych, ale nie zwrócił Kościołowi majątków skonfiskowanych w okresie rewolucji oraz zastrzegł dla siebie decydujący wpływ na obsadę wyższych stanowisk kościelnych. Rozgromiwszy spiski rojalistyczne (rozstrzelanie księcia L. d’Enghien 21 III 1804), w celu dalszego wzmocnienia swej władzy i prestiżu Napoleon, ogłoszony przez senat 18 V 1804 cesarzem Francuzów, koronował się 2 XII 1804 (10 V 1805 również na króla Włoch).
Narzędzia propagandy cesarstwa
Pod względem politycznym rządy Napoleona były dyktaturą wojskową; poddane surowej cenzurze prewencyjnej prasa, literatura i teatr, a także sztuka były traktowane jako narzędzia propagandy cesarstwa, jego potęgi, celów i zamierzeń. Wyrazem tych dążeń była sztuka empire’u, której założenia określili Ch. Percier, P.F. Fontaine i nadworny malarz cesarza, J.L. David. Z inicjatywy Napoleona wzniesiono w Paryżu, przebudowywanym w duchu klasycyzmu, świątynię sławy La Madeleine (P. Vignon), łuki triumfalne na Place du Carrousel (P.F. Fontaine) i plac Gwiazdy (J.F. Chalgrin) oraz kolumnę z posągiem cesarza (A.D. Chaudet 1810) na pl. Vendôme; przebudowano rezydencje w Malmaison, Compiègne, Luwrze, Wersalu, Saint-Cloud i Tuileries; rozwinęło się rzemiosło artystyczne (F.H. Jacob-Desmalter). Czyny i osobę Napoleona gloryfikowali malarze: David (Napoleon Bonaparte na przełęczy Św. Bernarda, Koronacja Napoleona, Rozdanie orłów na sztandary), F. Gerard (Napoleon w stroju koronacyjnym), J.B. Isabey, A.J. Gros (Bonaparte na moście pod Arcole, Napoleon na polu bitwy pod Iławą), rzeźbiarze: A. Canova (Napoleon I jako Apollo), F. Rude i in. W podbitych krajach Napoleon grabił dzieła sztuki, które wzbogaciły zbiory Luwru. Doceniając rolę nauki, Napoleon, który już w swych pierwszych wyprawach korzystał ze współpracy uczonych (np. w wyprawie egipskiej), rozbudował organizację badań naukowych opierającą się na Instytucie Francji; zwolennik wykształcenia klasycznego, uznawał jednak wagę nauk matematyczno-fizycznych i popierał badania techniczne, zwłaszcza prace nad wynalazkami, przede wszystkim pod kątem ich przydatności dla celów wojskowych.
Wojny z Austrią i Rosją
Okres cesarstwa zapoczątkował nowe wojny. Wielka Brytania, już od 1803 ponownie w wojnie z Francją, zorganizowała przeciw niemu nową, III koalicję antyfrancuską, której trzon stanowiły Austria i Rosja. W jesienno-zimowej kampanii 1805 Napoleon rozgromił wojska austriacko-rosyjskie pod Austerlitz (2 XII 1805; obecnie Sławków, Czechy). Austria skapitulowała i na mocy pokoju w Preszburgu (26 XII 1805; obecnie Bratysława, Słowacja) straciła Wenecję, Tyrol, Trydent, Istrię i Dalmację, zrzekła się również wpływów na terenie Niemiec; 16 państewek niemieckich utworzyło Związek Reński, który uznał Napoleona swym protektorem i 12 VII 1806 oddał swe wojska do jego dyspozycji. Również IV koalicję (Wielka Brytania, Rosja, Prusy i Szwecja) Napoleon rozbił dzięki szybkości posunięć. Po zniszczeniu armii pruskiej pod Jeną i Auerstedt (14 X 1806) wojska francuskie zajęły Prusy oraz ziemie polskie zaboru pruskiego. Cesarz rosyjski Aleksander I Romanow, pozbawiony w ten sposób sprzymierzeńca pruskiego i pobity przez armię francuską pod Iławą (8 II 1807) i pod Frydlandem (14 VI 1807), podpisał 7 VII 1807 pokój w Tylży (obecnie Sowieck). Koszty pokoju płaciły Prusy: oddały ziemie polskie zagarnięte w II i III rozbiorze (na terenie których Napoleon stworzył Księstwo Warszawskie) oraz zachodnią część kraju (gdzie utworzył Królestwo Westfalii pod berłem swego brata Hieronima); Rosja przystąpiła do ogłoszonej XI 1806 przez Napoleona blokady kontynentalnej, która miała na celu zniszczenie ekonomiczne Wielkiej Brytanii przez zamknięcie przed nią rynków europejskich.
Europa pod wpływami Napoleona
Niemal cała zachodnia i środkowa Europa znalazła się pod wpływami Napoleona, który bezpośrednio (Piemont, Parma, od 1809 także Państwo Kościelne) lub pośrednio (Królestwo Włoch, Związek Reński) uzależniał od Francji poszczególne kraje w obrębie formowanego przez siebie Wielkiego Cesarstwa (Grand Empire). Inne państwa wiązał z sobą przez osadzanie na ich tronach członków swej rodziny, która w zachłanny sposób wykorzystywała jego pozycję (w Neapolu Józef Bonaparte, a od 1808 szwagier Napoleona — J. Murat; w Holandii – Ludwik Bonaparte; w Westfalii – Hieronim Bonaparte); uzależnione od Francji było także Księstwo Warszawskie, podporządkowała się jej politycznie Dania. Dążenie do rozciągnięcia blokady kontynentalnej i panowania francuskiego na całą Europę doprowadziło do opanowania Portugalii i brutalnej interwencji w sprzymierzonej z Francją Hiszpanii, gdzie po detronizacji Burbonów (1808) Napoleon osadził na tronie swego brata Józefa. Tu jednak natknął się po raz pierwszy na opór całego narodu. Powstanie ludu hiszpańskiego wsparli intensywnie Anglicy; wieloletnia wojna (1808–14), wiążąca znaczną część sił Francji, zakończyła się ostatecznie klęską Napoleona. Niepowodzenia w Hiszpanii wykorzystała Austria i, upewniwszy się o neutralności Rosji, w porozumieniu z Wielką Brytanią przystąpiła do wojny IV 1809, lecz i tym razem poniosła klęskę (Wagram, 5–6 VII 1809); w pokoju wiedeńskim (traktat w Schönbrunn, 14 X 1809) oddała Francji Gorycję, Krainę i część Chorwacji (połączone następnie z Istrią i Dalmacją w tzw. Prowincje Iliryjskie), a Księstwu Warszawskiemu — część Galicji. W 1810, w celu zaostrzenia blokady kontynentalnej; Napoleon wcielił do Francji Holandię i niemieckie wybrzeża Morza Północnego z Hamburgiem oraz Lubekę.
Sprawa polska
Szczególne znaczenie miała działalność Napoleona w dziejach narodu polskiego; u jego boku we Włoszech powstały Legiony polskie; po pokonaniu Prus utworzył Księstwo Warszawskie, przywracając znacznej części Polski pewne formy bytu państwowego, mające dalsze możliwości rozwoju; dzięki temu oraz dzięki hojnym obietnicom, jakich nie szczędził Polakom, zyskał w nich poważny czynnik polityczny i militarny, którym umiał się posługiwać w rozgrywkach ze swymi przeciwnikami; wzgląd na doraźne korzyści skłonił go jednak do rezygnacji z odbudowy niepodległości Polski, choć aspiracje Polaków rozumiał.
Wyprawa do Rosji
Aby dodać splendoru swemu rodowi, Napoleon rozwiódł się z Józefiną (z którą nie miał dzieci) i 1810 poślubił córkę cesarza Austrii, Marię Ludwikę, która urodziła mu syna, Napoleona II, obdarzonego w kolebce tytułem króla Rzymu.
Mimo potęgi, cesarstwo nawiedzały ostre kryzysy gospodarcze (największy 1811). Napoleon sądził, że przełamanie ich jest możliwe przez pełne zwycięstwo nad Wielką Brytanią; jej ukrytego stronnika dopatrywał się w Rosji, która nie przestrzegała blokady kontynentalnej; wzajemną nieufność Rosji i Francji wzmagały sprzeczności ich polityki, zwłaszcza w sprawach bałkańskich i w kwestii polskiej. Licząc na szybkie zwycięstwo, Napoleon wtargnął 24 VI 1812 do Rosji na czele ponad 600-tysięcznej Wielkiej Armii, w 2/3 złożonej z Niemców, Włochów, Polaków, Holendrów. Nie zdołał jednak rozbić przeciwnika, mimo zwycięstw (Borodino) i opanowania Moskwy. Zagłada Wielkiej Armii w odwrocie spod Moskwy ożywiła koalicję antyfrancuską (Wielka Brytania, Rosja, Szwecja, Prusy), do której latem 1813 przyłączyła się Austria. Klęska pod Lipskiem (16–19 X 1813) przesądziła o losach Europy; w kampanii zimowej 1814 Napoleon bronił się na terenie Francji, uległ jednak przeważającym siłom koalicji. Po kapitulacji Paryża (31 III 1814) został przez senat i marszałków zmuszony do abdykacji (Fontainebleau, 6 IV 1814); zwycięzcy powołali do władzy Burbona, Ludwika XVIII. W myśl traktatu w Fontainebleau (11 IV) Napoleon zachował tytuł cesarza, pensję ze skarbu francuskiego i otrzymał władzę suwerenną nad wyspą Elbą.
Sto dni
Na wieść o głębokim niezadowoleniu, jakie wzbudziły we Francji rządy Burbonów, oraz o sporach wśród zwycięzców zebranych na kongresie wiedeńskim, Napoleon wylądował 1 III 1815 na południu Francji w zatoce Juan na czele niewielkiego oddziału wojska i, bez wystrzału, opanował cały kraj, deklarując rządy liberalne i pokojowe (Sto dni). Władcy Europy odrzucili jego oświadczenie i uznali go za wyjętego spod prawa. Uprzedzając przeciwników, Napoleon wkroczył do Belgii i tu, w bitwie pod Waterloo 18 VI 1815, poniósł druzgocącą klęskę. Abdykował powtórnie 22 VI 1815 na rzecz syna i oddał się w ręce Anglików, którzy potraktowali go jako jeńca i internowali na Wyspie Świętej Heleny, gdzie pozostawał do końca życia. Zmarł 5 V 1821 w Longwood. Zwłoki Napoleona sprowadzono 1840 do Paryża i pochowano w kościele Inwalidów (sarkofag L.T.J. Viscontiego, 1843).
Ocena panowania, legenda Napoleona
Panowanie Napoleona miało ogromne znaczenie dla ugruntowania zdobyczy, jakie osiągnęła burżuazja w wyniku przeobrażeń rewolucyjnych. Pozostała po nim, powstała w warunkach nawrotu reakcji w Europie w okresie restauracji, żywa po dziś dzień legenda o genialnym żołnierzu walczącym za wolność ludów uciskanych, spadkobiercy rewolucji, który tocząc bój o wprowadzenie w życie jej zasad, został powalony przez siły reakcyjne. Umacniał ją sam Napoleon, dyktując swoje pamiętniki na Wyspie Św. Heleny; podchwycona przez żołnierzy, przemówiła do wyobraźni romantyków, którzy pasowali go na swego ulubionego bohatera. Zagadnienie roli dziejowej Napoleona jest jednak skomplikowane. Podważył on strukturę feudalną Europy, wprowadzając w licznych krajach zdobycze rewolucji i odwołując się do narodów ponad głowami monarchów i rządów, jednocześnie jednak dławił ruchy radykalno-społeczne, a także powstania narodów podbitych. Był jednym z najwybitniejszych organizatorów, lecz zarazem bezwzględnym despotą, którego niepohamowana ambicja zdobywcza doprowadziła do ruiny własnego dzieła.
Jako jeden z największych wodzów w dziejach świata, odegrał przełomową rolę w rozwoju sztuki wojennej. Świetne stosowanie ekonomii sił (przez zapewnienie sobie przewagi liczebnej w decydującym punkcie), współdziałanie w bitwie piechoty i kawalerii, wspartych zmasowanym ogniem artylerii, oraz operowanie dużymi odwodami zapewniały Napoleonowi zwycięstwa nad zrutynizowanymi wodzami koalicji. Ocenę sytuacji opierał na wykorzystywaniu informacji dostarczanych przez doskonale zorganizowany wywiad, dzięki czemu umiał zmusić wroga do walki w miejscu i czasie najkorzystniejszym dla siebie. Zerwał z magazynowym systemem zaopatrywania wojsk i oparł go na rekwizycji, żywiąc armię kosztem ludności okupowanego kraju. Taktyka i strategia Napoleona zostały z czasem przejęte przez jego przeciwników, którzy osiągnęli zwycięstwo dzięki przeprowadzonej reformie wojskowej.
W sztukach plastycznych i literaturze
Epopeja napoleońska była tematem twórczości wielu artystów, m.in.: N.T. Charleta i D.A. Raffeta, później E. Meissoniera, H. Verneta, J. Houdona, J. Ingresa, P. Michałowskiego i W. Kossaka. Znalazła też odbicie w licznych dziełach literatury europejskiej (H. Balzac, H. Stendhal, V. Hugo, A. Manzoni, H. Heine, G. Byron, L. Tołstoj, P.J. de Beranger i in.). W literaturze polskiej, poza Mazurkiem Dąbrowskiego i wieloma drobnymi utworami poetyckimi z czasów Księstwa Warszawskiego, najdoskonalszy wyraz epoka ta znalazła w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza i Popiołach S. Żeromskiego; pisali o niej także m.in.: W. Gąsiorowski, K. Przerwa Tetmajer, W. Berent, W. Gomulicki, A. Oppman, W. Przyborowski, a współcześnie — W. Łysiak.
zgłoś uwagę
Ilustracje
David Jacques-Louis, Napoleon Bonaparte na przełęczy Św. Bernarda, 1800–01 — Musée National du Château de Malmaison fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gros Jean Antoine, Napoleon pod Pruską Iławą, 1808 — Luwr, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
David Jacques-Louis, Koronacja Napoleona i Józefiny 2 grudnia 1804 roku, 1806–07 — Luwr, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rewolucja francuska 1789–99. Napoleon Bonaparte oraz dwaj inni konsulowie: J.-J. Cambacéres`a i Ch.F. Lebrunfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gros Jean Antoin, Zadżumieni w Jaffie, część środkowa obrazu, 1804 — Musée Condé, Chantillyfot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Odwrót armii Napoleona I z Rosji, akwarela z XIX w. — Musée de l’Armée, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bacciarelli Marcello, Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona I w 1807, 1809–11 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Percier Charles i Pierre François Léonard Fontaine, projekt tronu Napoleona fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia