nacjonalizacja
jedna z form upaństwowienia, przejęcie przez państwo praw własności ziem, przedsiębiorstw i kapitału na podstawie odrębnego aktu prawnego;
[łac. natio ‘naród’],
nacjonalizacja
Encyklopedia PWN
nacjonalizacja może być przeprowadzona z pełnym odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli, częściowym lub bez odszkodowania. Cechy nacjonalizacji miały niektóre wywłaszczenia dóbr ziemskich (np. kościelnych we Francji 1789), ustanawianie monopoli państwowych (np. spirytusowego w Rosji 1897), etatyzacja linii kolejowych (np. we Włoszech 1905); w Europie pierwszą nacjonalizację sensu stricto była 1910 nacjonalizacja części sektora ubezpieczeń we Włoszech; 1917–20 w sowieckiej Rosji dokonano pierwszej nacjonalizacji typu komunistycznego, upaństwawiając kolejno i bez odszkodowania ziemię, bankowość, transport, przemysł, handel wewnętrzny; handel zagraniczny objęto monopolem państwowym (1918). Podobną nacjonalizację ogłoszono 1919 w Węgierskiej Republice Rad, próby nacjonalizacji podejmowały także efemeryczne dyktatury komunistyczne w Estonii i na Łotwie. W innych krajach europejskich nacjonalizacje aż do 1945 były incydentalne i nieznaczne. Wraz z końcem II wojny światowej rozpoczęły się nacjonalizacje na szeroką skalę w podporządkowanych ZSRR państwach Europy wschodniej i południowej; w dużym stopniu sankcjonowały one stan faktyczny, wytworzony wskutek poddania licznych zakładów (własności państw Osi, ich obywateli, miejscowych kolaborantów, opuszczonych) tzw. tymczasowemu zarządowi państwa, względnie państwowej lub tzw. robotniczej kontroli. Największy zakres nacjonalizacji miała w Albanii (1945–47); bardzo szerokiej nacjonalizacji dokonano w Bułgarii (1946–50), Rumunii (1946–50), na Węgrzech (1946–49) i w Jugosławii (1945–48); w rękach prywatnych pozostał tam jedynie drobny przemysł i zakłady rzemieślnicze. We wschodnich Niemczech 1945–46 dokonywano wywłaszczeń represyjnych; 1948 okupacyjne władze sowieckie uznały wszystkie przedsiębiorstwa za własność ogólnonarodową; na tej podstawie w NRD stopniowo doprowadzono (ostatecznie 1972) do niemal całkowitej nacjonalizacji finansów, przemysłu, transportu i handlu. W Czechosłowacji nacjonalizacja (1945–48) była bardziej umiarkowana; całkowicie upaństwowiono sferę finansową i kilkanaście kluczowych z punktu widzenia władz gałęzi przemysłu. Nacjonalizacja w tych krajach były dokonywane za formalnym odszkodowaniem (z wyłączeniem nacjonalizacji represyjnych), zwykle częściowym dla kapitału krajowego, pełnym dla kapitału zagranicznego; w praktyce w pierwszym przypadku odszkodowań albo w ogóle nie przyznawano, albo wypłacano w minimalnym wymiarze, w drugim zaś stosowano taktykę opóźniania wypłat (kwestię tę regulowano następnie w układach z zainteresowanymi państwami zachodnimi; Polska i Węgry zawierały je jeszcze na początku lat 70.). W znacznie węższej skali nacjonalizację stosowały europejskie państwa kapitalistyczne choć w porównaniu z okresem międzywojennym przybrała ona po II wojnie światowej o wiele większe rozmiary. Nacjonalizację traktowano jako jeden ze środków interwencjonizmu gospodarczego, wykorzystując ją najczęściej do przejęcia na własność państwa gałęzi gospodarki o charakterze użyteczności publicznej, o obniżonej rentowności lub nadmiernej monopolizacji; pozaekonomiczny motyw nacjonalizacji występował tylko wyjątkowo. Regułą nacjonalizacji w państwach kapitalistycznych było przeprowadzanie ich za pełnym odszkodowaniem (z wyjątkiem wywłaszczeń karnych). Duży zasięg przybrała nacjonalizacja we Francji (1944–46) i Wielkiej Brytanii (1946–49), obejmując niemal w całości górnictwo węgla, produkcję i dystrybucję gazu oraz energii elektrycznej, częściowo zaś bankowość i transport; nacjonalizacja francuska dotyczyła ponadto części ubezpieczeń oraz przemysłu lotniczego i samochodowego, nacjonalizacja brytyjska zaś przemysłu stalowego. Szeroki zakres miała nacjonalizacja w Austrii (1946–47); poddano jej mienie poniem. i kolaboranckie, co było równoznaczne z upaństwowieniem dużej części bankowości oraz podstawowych dziedzin wielkiego przemysłu (m.in. górnictwa węgla, hutnictwa, przetwórstwa ropy naftowego, przedsiębiorstw przemysłu chemicznego, elektrotechnicznego i maszynowego). Podobne kryterium nacjonalizacji zastosowano w RFN, jednak wywłaszczenia represyjne dotyczyły mniejszej niż w Austrii części gospodarki, bowiem większość wielkich koncernów niemieckich została w pełni zetatyzowana w końcowym okresie III Rzeszy. W następnych latach nacjonalizacja w europejskich krajach kapitalistycznych była już wyłącznie incydentalna, m.in. we Włoszech objęła produkcję energii elektrycznej (1962), we Francji dalszą część przemysłu i bankowości. Nacjonalizacja została również przeprowadzona w licznych krajach Ameryki, Azji i Afryki, głównie w państwach zaliczanych do tzw. krajów rozwijających się. Pozaeuropejska nacjonalizacja była wymierzona głównie w kapitał zagraniczny, ulokowany m.in. we własności ziemskiej, systemie finansowym, kredytowym, infrastrukturze gospodarczej, handlu zagranicznym oraz przemyśle surowcowym; ich celem było ograniczenie, a czasami nawet eliminacja kapitału obcego, co traktowano często jako warunek industrializacji i modernizacji gospodarki; niekiedy nacjonalizacji dokonywano rownież z przyczyn ideologicznych, najczęściej w związku z próbami realizacji różnych odmian systemu socjalistycznego. Przeważająca część nacjonalizacji przeprowadzonych poza Europą zawierała klauzulę o odszkodowaniu dla kapitału prywatnego, jednak w praktyce często rekompensat nie wypłacano bądź czyniono to w niewielkim wymiarze. Rola nacjonalizacji w tworzeniu sektora państwowego była w krajach pozaeuropejskich na ogół większa niż w kapitalistycznej Europie. Najwcześniejsze większe akty nacjonalizacji poza Europą zostały dokonane w Meksyku i Mongolii (w której od 1921 istniał reżim komunistyczny); w pierwszym przypadku nacjonalizacji objęła transport kolejowy (stopniowo: 1908, 1934 i 1937–38) oraz przemysł naftowego (1918 i 1938), w drugim niemal całą własność prywatną funkcjonującą poza rolnictwem, rzemiosłem i drobnym handlem.
Od zakończenia II wojny światowej nacjonalizację przeprowadzono w blisko 80 krajach pozaeuropejskich. Relatywnie największej nacjonalizacji dokonały władze komunistycznej Korei Północnej (po 1946), Chin (po 1949), Wietnamu Północnego (po 1954), Kuby (po 1959), Etiopii (po 1974), Angoli, Kambodży, Laosu i Mozambiku (po 1975); przejęto tam na własność państwa całość bądź większość własności prywatnej w działach nierolniczych oraz, w różnej skali, część ziem uprawnych. bardzo duży był zakres nacjonalizacji w krajach realizujących (najczęściej okresowo) różne odmiany polityki socjalistycznej lub(i) populistycznej; nacjonalizacje dotykały tam zwykle całych gałęzi lub kluczowych przedsiębiorstw z działów nierolniczych, czasem też niektórych obszarów uprawnych (zwłaszcza plantacji). W Afryce największe tego typu nacjonalizacje przeprowadzono w Algierii (1968–72), Egipcie (1956–64), Gwinei (1958–72) i Libii (1969–78), nieco węższe w Beninie (1974–75), Ghanie (1961–75), Gwinei Bissau (1974–75), Kongu (1970–74), Madagaskarze (1973–77), Somalii (1970–75), Sudanie (1968–71), Tanzanii (1964–67), Tunezji (1962–70), Ugandzie (1970–75), Zairze (1967–75), Zambii (1968–76). W Azji — w Bangladeszu (1971–75), Birmie (1948–72), Jemenie Południowym (1968–71) i Syrii (1951–72), a w nieco mniejszym zakresie w Afganistanie (1975–78), Indiach (1948–80), Indonezji (1957–64), Iranie (1951–79) i Sri Lance (1958–75). W Ameryce Łacińskiej (gdzie nacjonalizacje na ogół miały węższy zakres niż w Afryce i Azji) — w Argentynie (1945–73), Chile (1970–71), Meksyku (1960–82), Nikaragui (1970–81), Peru (1967–76). Specyficzna była geneza nacjonalizacji dużych części gospodarki Indonezji (1946) i Korei Południowej (1949); nacjonalizacji poddano tam własność pojapońską, skoncentrowaną w kluczowych dziedzinach bankowości, przemysłu i infrastruktury, ale nie wynikało to z niechęci do kapitału obcego, a wyłącznie z dążenia do wydobycia się ze stanu politycznej zależności od Japonii. Nacjonalizacje w innych krajach pozaeuropejskich były bardzo fragmentaryczne; upaństwowiono m.in.: przemysł naftowy w Kuwejcie (1975) i Wenezueli (1975), a częściowo w Boliwii (1969), Arabii Saudyjskiej (1974), Ekwadorze (1971), Kolumbii (1951) i Trynidadzie i Tobago (1968); przemysł cynowy w Boliwii (1952); przemysł energetyczny w Gwatemali (1972). Nacjonalizacji poddawano też, częściowo lub w całości, niektóre gałęzie przemysłu przetwórczego, m.in. farmaceutyczny w Brazylii (1963), cukrowniczy w Boliwii (1970), włókienniczy w Senegalu (1974–75); w różnych krajach przedmiotem nacjonalizacji były też np. linie kolejowe, dystrybucja ropy naftowej, banki i instytucje finansowe, środki łączności, handel zagraniczny, posiadłości ziemskie. Wiele pozaeuropejskich nacjonalizacji spowodowało reperkusje międzynarodowe, zwłaszcza nacjonalizacje w latach 60. i 70. przemysłu miedziowego kolejno w Zairze, Chile, Peru i Zambii (1973) oraz przemysłu naftowego, m.in. w Algierii, Iranie, Libii, Iraku, Kuwejcie i Wenezueli. Niektóre z pozaeuropejskich nacjonalizacji wywoływały kryzysy polityczne, a nawet interwencje obce lub (i) zamachy stanu, np. w Iranie po nacjonalizacji przemysłu naftowego 1951, w Gwatemali po nacjonalizacji 1952 części ziemi, w Egipcie po nacjonalizacji 1956 Kanału Sueskiego, w Chile po fali nacjonalizacji 1970–71.
Procesem odwrotnym do nacjonalizacji jest denacjonalizacja (prywatyzacja), która towarzyszyła nacjonalizacji już od XVIII w.: we Francji po 1789 zlicytowano upaństwowione dobra kościelne, w XX w. dokonano jej m.in. w Meksyku po 1918 w rezultacie sprzeciwu USA wobec nacjonalizacji przemysłu naftowego, na Węgrzech 1919 po upadku reżimu komunistycznego, w USA i Wielkiej Brytanii w latach 80. po przejęciu rządów przez konserwatystów, w europejskich krajach bloku komunistycznego w latach 90. w wyniku procesu transformacji systemowej.
Nacjonalizacja w Polsce. Postulat nacjonalizacji części majątku stanowiącego własność różnych grup właścicieli prywatnych zawierały programy wszystkich polskich partii socjalistycznych, niektórych partii ludowych (np. PSL „Wyzwolenie”, później SL), komunistów oraz ugrupowań zbliżonych do faszyzmu (np. ONR); różnice dotyczyły zwłaszcza zakresu nacjonalizacji oraz kwestii odszkodowań dla właścicieli. Zapowiedź nacjonalizacji lasów, wielkiej i średniej własności ziemskiej, kopalń, salin, przemysłu naftowego oraz „innych działów przemysłu, gdzie się to da od razu uczynić” została zawarta w proklamacji z 7 XI 1918 rządu lubelskiego I. Daszyńskiego; z projektu nacjonalizacji wycofały się gabinety J. Moraczewskiego i I. Paderewskiego, a Konstytucja marcowa 1921 stanęła na gruncie nienaruszalności własności prywatnej. Postulaty nacjonalizacji znalazły się w programach prawie wszystkich polskich partii politycznych w okresie II wojny światowej; z reguły domagały się one konfiskaty mienia niemieckiego, włoskiego i zdrajców narodu polskiego; najdalej idący zakres nacjonalizacji przewidywały programy ugrupowań socjalistycznych; komuniści ze względów taktycznych byli bardziej umiarkowani, np. w programowym manifeście PKWN (22 VII 1944) sprawa nacjonalizacji została pominięta, zapowiedziano jedynie, że „własność zrabowana przez Niemców poszczególnym obywatelom, chłopom, kupcom, rzemieślnikom, drobnym i średnim przemysłowcom, instytucjom i Kościołowi będzie zwrócona prawowitym właścicielom. Majątki niemieckie zostaną skonfiskowane”. W praktyce jednak od X 1944 większe i średnie przedsiębiorstwa przemysłowe były przejmowane pod Tymczasowy Zarząd Państwowy (dekret z 2 III 1945, zmodyfikowany ustawą z 6 V 1945), co oznaczało faktyczną ich nacjonalizację; wprowadzenie takiej formy zarządzania majątkiem narodowym było w pewnym stopniu uzasadnione śmiercią w czasie wojny bądź nieobecnością właścicieli znacznej części przedsiębiorstw, które pozostawały opuszczone; istniała też możliwość, że przedsiębiorcy prywatni będą wstrzymywali się z odbudową i uruchamianiem zniszczonych zakładów w obawie, iż zostaną one następnie znacjonalizowane. Początkowe ograniczenie się komunistycznych władz do faktycznej, a nie prawnej nacjonalizacji, wynikało z chęci odłożenia tej kontrowersyjnej decyzji na okres po umocnieniu się ich pozycji politycznej w kraju; 14 XII 1944 wydano jedynie dekret o nacjonalizacji niektórych lasów. Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej została uchwalona przez KRN 3 I 1946. Stanowiła ona, że bez odszkodowania przechodzą na własność państwa wszystkie przedsiębiorstwa należące do Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, obywateli Rzeszy i Gdańska, niemieckich i gdańskich osób prawnych oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela; wyjątek stanowiły przedsiębiorstwa skonfiskowane w czasie wojny przez Niemców. Ustawa przewidywała też przejęcie przez państwo wszystkich przedsiębiorstw (niezależnie od liczby zatrudnionych i wielkości produkcji) w 17 wymienionych działach produkcji, a w pozostałych działach — przedsiębiorstw zatrudniających na jedną zmianę ponad 50 pracowników (jedynie w budownictwie granicę stanowiło 100 zatrudnionych); nacjonalizacją objęto też przedsiębiorstwa komunikacyjne i telekomunikacyjne; dotyczyła ona majątku nieruchomego i ruchomego oraz wszelkich praw (prawa do firmy, patenty, licencje, znaki towarowe itp.). Nie podlegał nacjonalizacji majątek komunalny i spółdzielczy. Za przejmowany majątek właścicielom należało się odszkodowanie, jednak otrzymywali je tylko właściciele zagraniczni, w ogólnej wysokości ok. 200 mln dolarów. Ustawa stwarzała też warunki do nacjonalizacji banków, ale było to uprawnienie fakultatywne, z którego rząd nie skorzystał i instytucje kredytowe nacjonalizacji nie podlegały; banki prywatne (z wyjątkiem Banku Handlowego w Warszawie S.A.) uległy stopniowej likwidacji. W celu wykonania ustawy powołano Główną Komisję do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw przy Centralnym Urzędzie Planowania oraz wojewódzkie komisje przy urzędach wojewódzkich; przewodniczącym Głównej Komisji został L. Kurowski. Do 1 X 1948 upaństwowiono przeszło 35 tysięcy przedsiębiorstw. Nie zakończyło to procesu nacjonalizacji, gdyż nie wszystkie przedsiębiorstwa znajdujące się pod Tymczasowym Zarządem Państwowym podlegały ustawie z 3 I 1946 (np. cegielnie, młyny, tartaki); zostały one przejęte przez państwo bez odszkodowania na mocy ustawy z 25 II 1956 o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym; sporadycznie wydano też w 1. połowie lat 50. przepisy o nacjonalizacji niektórych grup przedsiębiorstw (np. na podstawie ustawy z 8 I 1951 przejęto około 1,5 tysiąca aptek, a dekretem z 24 IV 1952 — majątki fundacji).
Jacek Luszniewicz, Zbigniew Landau
Bibliografia
Upaństwowienie i odbudowa przemysłu w Polsce (1944–1948). Materiały źródłowe, red. H. Jędruszczak, t. 1–2, Warszawa 1967;
Nacjonalizacja przemysłu w socjalistycznych krajach Europy, red. B. Brzeziński, Warszawa 1976;
B. STEFAŃSKI Nacjonalizacje w krajach rozwijających się. Przykład górnictwa miedzi, Warszawa 1976;
Nacjonalizacja w świecie współczesnym, Warszawa 1978;
S. JANKOWSKI Odbudowa i rozwój przemysłu polskiego w latach 1944–1949, Warszawa 1989.
