Miłosz Czesław
 
Encyklopedia PWN
Miłosz Czesław, ur. 30 VI 1911, Szetejnie (Litwa), zm. 14 VIII 2004, Kraków,
poeta, prozaik, eseista, uznawany za największego polskiego poetę XX w..
Cytat
Kalendarium
Urodził się 30 VI 1911 w Szetejnie (Litwa).
W 1929 wstąpił na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, skąd przeniósł się na studia prawnicze, które ukończył 1934.
Debiut poety
Debiutował jako poeta 1930 w „Alma Mater Vilnensis”. Był współzałożycielem czasopisma „Żagary” oraz członkiem grupy poetyckiej o tej samej nazwie. W 1933 ukazał się Poemat o czasie zastygłym, debiut książkowy Miłosza. W 1935 poeta rozpoczął pracę w rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie; usunięty z powodu prezentowania lewicowych poglądów i popularyzowania kultury białoruskiej. Przeniesiony do Warszawy, pracował w Centrali Polskiego Radia. Druga połowa lat 30. to w opinii Miłosza czas naznaczony pogarszającym się klimatem politycznym, radykalizowaniem opinii publicznej. Znajduje to wyraz w mrocznej tonacji jego utworów, w przeczuciu katastrofy przenikającym tom Trzy zimy (1936). Ówczesny język poetycki Czesława Miłosza znamionuje rozmach, hymniczność, gęstość obrazowania i metaforyki, polifonia głosów. Miejsce wcześniejszego realizmu zajmuje wizyjność, militarne obrazowanie ewokuje klimat nadciągającej apokalipsy.
Okres II wojny światowej
We IX 1939 Miłosz został ewakuowany z Warszawy, dokąd wrócił po tułaczce, której etapami były: Lublin, Zaleszczyki, Bukareszt i Wilno. W Warszawie współorganizował podziemne życie literackie: opublikował, pod pseudonimem Jan Syruć, tom Wiersze (1940), wydał antologię poetycka Pieśń niepodległa (1942). Po upadku powstania warszawskiego 1944 poeta schronił się w okolicach Krakowa. Po wojnie osiedlił się w Krakowie. Przyjęty do służby dyplomatycznej, XII 1945 wyjechał do USA. Wcześniej ukazał się tom Ocalenie (1945), przynoszący m.in. wiersze Walc i Campo di Fiori. Tom ten to początek drogi, którą Miłosz będzie kroczyć przez następne 10-lecia. Zawarte w kilku utworach pożegnanie z Polską przedwojenną było raczej chłodne, przeszłość jest dla Miłosza zamknięta, nie ma powrotu do świata sprzed 1939. Nieporównanie silniej oddziałuje rzeczywistość okupacyjna, zamknięta w obrazach kraju spustoszonego i zniewolonego. Jednak niewiele w tym zbiorze patosu, nie widać pokusy twórczości „martyrologicznej”, raczej bunt przeciwko społecznym zobowiązaniom poety. Sporo tu stylizacji, ironii, liryki maski czy roli; twórca świadomie sięga do tradycji przedromantycznej, oddala się od poetyki bezpośredniego wyznania, radykalnie zmienia język swojej poezji. Na pierwszym planie znajduje się teraz nie autoteliczność, komplikacja, metaforyzacja, ale przeciwnie — komunikatywność, staranie o to, by wiersz pomieścił w sobie treści intelektualne, filozoficzne. Powstaje program mający na celu odzyskanie przez poezję centralnej pozycji w życiu duchowym czytelnika, którą utraciła wskutek rosnącej subiektywizacji, koncentrowania się twórców na własnym życiu wewnętrznym, zmitologizowanej awangardowości. Rezultatem „przełomu” są m.in. 2 cykle poetyckie: Świat (poema naiwne) oraz Głosy biednych ludzi, będące przykładem uproszczenia języka, zdyscyplinowania wizji poetyckiej, wierności konkretowi. Zarazem to 2 przeciwstawne wizje rzeczywistości. Dziecięcemu bohaterowi Świata... otaczająca go rzeczywistość jawi się jako uporządkowana, bezpieczna, nasycona sensem i symbolicznymi znaczeniami, odwzorowująca boski zamysł. Głosy... to zapis rzeczywistości naznaczonej przez okrucieństwo, śmierć, zło. Pomysł 2 kontrastujących cyklów nawiązuje do Pieśni niewinności i doświadczenia W. Blake’a i nasuwa pytanie o to, czy wizja świata jako boskiego kosmosu jest nam jeszcze w ogóle dostępna. Wpływ Blake’a to także znak zmiany zainteresowań Miłosza — poety i tłumacza: miejsce poezji francuskiej zajęła angielska; Miłosz przełożył m.in. Jak wam się podoba W. Szekspira, wkrótce potem Jałową ziemię T.S. Eliota.
Na obczyźnie
W 1946 poeta pracował w konsulacie polskim w Nowym Jorku, następnie został skierowany do ambasady w Waszyngtonie na stanowisko attaché kulturalnego; 1950 przeniesiony na stanowisko I sekretarza ambasady PRL w Paryżu. Gdy wrócił do Warszawy na Boże Narodzenie, władze odebrały mu paszport. Poeta z trudem go odzyskał i wyjechał do Paryża. 1 II 1951 udał się do siedziby „Kultury” w Maisons-Laffitte, prosząc władze francuskie o azyl polityczny. W Polsce atakowano go jako zdrajcę, jednocześnie przez znaczną część emigracji był postrzegany jako komunistyczny aparatczyk, prowokator czy szpieg. Ostoją stało się dla Miłosza środowisko „Kultury”, będącej też głównym wydawcą utworów poety aż do lat 90.
Pierwsze lata twórczości na obczyźnie zostały zdominowane przez tematykę polityczną. W 1951 powstał Zniewolony umysł (Paryż 1953), esej analizujący zawierzenie przez literatów totalitarnej władzy na przykładzie — ukrytych pod pseudonimami — J. Andrzejewskiego, T. Borowskiego, K.I. Gałczyńskiego oraz J. Putramenta. Książka Zdobycie władzy (pisana na międzynarodowy konkurs literacki, nagrodzona i w konsekwencji opublikowana w przekładzie francuskim 1953, w oryginale — 1955) to z kolei powieść z kluczem, ukazująca przejmowanie rządów w Polsce przez komunistów, dylematy członków niepodległościowego podziemia, a zarazem swego rodzaju fresk polityczny przedstawiający ponadczasowe mechanizmy zniewalania. Tematyce tej bliskie są wiersze z tomu Światło dzienne (1953). Dziecię Europy przynosi gorzką ocenę kondycji „ocalonych”, portretuje zatrucie umysłów, wszechobecność kłamstwa. Traktat moralny (opublikowany po raz pierwszy w „Twórczości”1948, przedrukowany w tomie Światło dzienne) ukazuje rozpad wartości, dotychczasowych kryteriów moralnych, konsekwencje orwellowskiego „dwójmyślenia”, niosąc też przeświadczenie o fatalizmie dziejów. Stopniowo Miłosz modyfikował swe rozumienie historii i czasu, rozróżniając historię w rozumieniu Heglowskim, obojętny wobec człowieka żywioł unieważniający sens życia pojedynczej osoby, oraz historię rozumianą jako ciągłość ludzkich istnień, dziedzictwo kultury, które pisarz winien podjąć, wsłuchując się w głosy umarłych. To rozróżnienie pojawia się m.in. w Traktacie poetyckim (1957), monumentalnym poemacie filozoficznym, będącym też próbą ukazania historii polskiej poezji (języka, kultury, mentalności) od czasów Młodej Polski. Do formy „traktatowej” powrócił poeta po latach, publikując Traktat teologiczny (w tomie Druga przestrzeń 2002), rekapitulację dramatycznych zmagań z tajemnicą wiary, a zarazem w jakiejś mierze podsumowanie własnego życia.
Konsekwencją tej zmiany jest też powieść Dolina Issy (1955), po części autobiograficzny obraz biologicznego i duchowego dojrzewania młodego chłopca pośród litewskiej przyrody, a także eseistyczna Rodzinna Europa (1958), próba samookreślenia się wobec Zachodu, ustalenia własnej tradycji, duchowej geografii.
Profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego
W 1960 Miłosz wyjechał na zaproszenie Uniwersytetu Kalifornijskiego do Berkeley w USA, 1961 objął stanowisko profesora języków i literatur słowiańskich. Pokłosiem zajęć akademickich jest podręcznik Historia literatury polskiej do 1939 (1969, wydanie polskie 1993, tytuł oryginalny The History of Polish Literature). Miłosz przekładał utwory polskich poetów, wydał antologię Postwar Polish Poetry (1965) oraz tomy Z. Herberta i A. Wata. Nowym polem działalności przekładowej Miłosza stała się Biblia, czego plonem jest Księga psalmów (1979), później m.in. Księga Hioba, Pieśń nad Pieśniami, Ewangelia według Marka. W 1962 poeta wydał studium Człowiek wśród skorpionów (1962), poświęcone S. Brzozowskiemu. Ukazały się też zbiory esejów Prywatne obowiązki (1972) i Ogród nauk (1979) oraz Widzenia nad Zatoką San Francisco (1969), próba określenia się wobec Ameryki, będąca tyleż rodzajem reportażu, co traktatem o złu, kondycji człowieka postawionego wobec nieludzkiej natury. I wreszcie — Ziemia Ulro (1977), gdzie autor opisuje datującą się od oświecenia desakralizację kultury, rosnący rozdźwięk między religią, wierzeniami ludowymi, obrazami świata zakodowanymi w naszej pamięci, wreszcie wyobraźnią poetycką a nauką, racjonalnym opisem świata, który z człowieczego Domu zmienia się w pozbawioną wyższego sensu, rządzoną prawami fizyki i prawdopodobieństwa tytułową ziemię Ulro, a więc opisany przez Blake’a obszar, którym włada zimny rozum, a zamieszkująca go jednostka traci przysługującą jej metafizyczną tajemnicę, stając się elementem niezróżnicowanej masy. Miłosz przywołuje też postaci twórców i wizjonerów, przeciwstawiających się temu rozdźwiękowi — Blake’a, E. Swedenborga, A. Mickiewicza (interpretacja Pana Tadeusza jako poematu metafizycznego, opiewającego piękno istnienia) i O. de Milosza. W latach 60. i 70. Miłosz opublikował również kolejne książki poetyckie: Król Popiel i inne wiersze (1962), Gucio zaczarowany (1965), Miasto bez imienia (1969), Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada (1974). Pojawiły się w nich utwory wprost religijne, najczęściej opisujące współczesną erozję wiary, kondycję człowieka postawionego wobec Boga, który milczy, wycofuje się ze świata. Wyrazisty jest gest sięgnięcia w przeszłość, do świadectw historycznych, kronik, by ukazać ludzkie ponadczasowe doświadczenie. Postępuje „obiektywizacja”, dążenie do uzyskania dystansu wobec własnej osoby, ukazania w wierszu innych punktów widzenia, spojrzenia na świat nie tylko własnymi oczyma. Celem nie jest poetycka wirtuozeria, ale odbanalizowanie spojrzenia na świat, a wreszcie zdolność do przyjęcia w siebie wszystkich istnień. Tym właśnie ma być wedle Miłosza poezja, usiłująca pochwycić, zapisać byt.
Literacka Nagroda Nobla, w Polsce
W 1980 Miłosz otrzymał literacką Nagrodę Nobla; 1981 przyjechał do Polski. Po raz pierwszy od 1951 jego utwory mogły oficjalnie pojawiać się w kraju; oprócz (częściowo ocenzurowanych) wydań oficjalnych mnożyły się edycje podziemne. W latach 80. ukazały się kolejne tomy przekładów biblijnych, dekada przyniosła także zbiór esejów Zaczynając od moich ulic (1985), tomy poetyckie Hymn o Perle (1982), Nieobjęta Ziemia (1984) oraz Kroniki (1988). Istotne miejsce zajmuje w nich poetycka refleksja nad czasem, ludzką świadomością, relacjami między „ja” a drugim człowiekiem, mężczyzną a kobietą, człowiekiem a Bogiem. Poeta ma być „sługą niewidzialnej rzeczy”, medytującym nad heraklitejską rzeką czasu, niezmiennym trwaniem świata, wobec którego ludzkie życie jest tylko mgnieniem. W kolejnych książkach płynnie łączą się ze sobą wiersze, prozy poetyckie, fragmenty prozatorskie, obszerne cytaty, wypisy z dokumentów, źródeł pozaliterackich, co stanowi wynik poszukiwania „formy bardziej pojemnej”.
Po 1989 poeta stale spędzał część roku w Krakowie. W 1990 został członkiem PAU. Ukazały się: eseistyczno-wspomnieniowy Rok myśliwego (1990), zbiory esejów Szukanie ojczyzny (1992), Legendy nowoczesności (1996), Życie na wyspach (1997); tom wierszy, not, krótkich fragmentów prozatorskich Piesek przydrożny (1997, Nagroda Literacka Nike 1998), podejmujących problemy filozoficzne i egzystencjalne; 2 części „alfabetu” poświęconego ważnym dla poety osobom i miejscom (Abecadło Miłosza 1997, Inne abecadło 1998). Zwieńczeniem twórczości przekładowej jest antologia Wypisy z ksiąg użytecznych (1994). Czesław Miłosz uprawiał też krytykę literacką, opublikował m.in. książkę o A. Świrszczyńskiej pt. Jakiegoż to gościa mieliśmy (1996); ogłosił zbiory korespondencji z Th. Mertonem (1991) oraz tom Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945–1950 (1998). W ostatnich opublikowanych tomach poetyckich: Dalsze okolice (1991), Na brzegu rzeki (1994), To (2000), Druga przestrzeń (2002), Orfeusz i Eurydyka (2003) częste są pożegnania, zwroty do konkretnych osób, dialogi z tymi, którzy odeszli, a także rozliczenia z samym sobą, próby rachunku sumienia. Nie opuszczają jednak Miłosza zachłanna miłość świata widzialnego, zachwyt i szacunek dla otaczającego bytu, które kulminują w wyznaniu: „Do tego byłem wezwany: / Do pochwalania rzeczy, dlatego że są”.
W 1994 otrzymał Order Orła Białego. Czesław Miłosz zmarł 14 VIII 2004 w Krakowie. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce.
Bibliografia
Dzieła zbiorowe, «Biblioteka „Kultury”», t. 1–12, Paryż 1981–85;
Dzieła zebrane, t. 1–22, Kraków 1999–2005.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Miłosz Czesław, Rodzinna Europa, okładka, wyd. 1986 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia