materializm
 
Encyklopedia PWN
materializm
[fr. matérialisme < łac. materialis ‘dotyczący materii’],
stanowisko filozoficzne będące odmianą monizmu ontologicznego, głoszące, że jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia jako cielesne, przyrodnicze, czasoprzestrzenne, niezniszczalne tworzywo świata, do którego sprowadzają się lub którego są modyfikacjami, pochodnymi i od którego są zależne wszelkie przejawy rzeczywistości.
Z różnymi odmianami materializmu wiążą się: w ontologii — niektóre odmiany realizmu i determinizm; w teorii poznania — antyagnostycyzm, agnostycyzm, empiryzm, racjonalizm (jako przeciwieństwo irracjonalizmu), relatywizm (jako przeciwieństwo absolutyzmu i dogmatyzmu). Stanowiskami przeciwstawnymi materializmowi są: spirytualizm jako stanowisko ontologiczne oraz idealizm, zarówno w wersji ontologicznej, jak i teoriopoznawczej.
Prefiguracje materializmu występują już w starożytnej filozofii greckiej (jońska filozofia przyrody, atomizm Demokryta z Abdery i Epikura). Właściwe sformułowanie tego stanowiska nastąpiło w toku sporu o substancję; XVII–XVIII w. (Th. Hobbes, J. de la Mettrie, P.T. Holbach, C. Helvetius); był to tzw. materializm mechanistyczny traktujący świat jako mechanizm (rodzaj maszyny) i wyjaśniający ruch i przemiany rzeczywistości przede wszystkim fizycznymi prawami mechaniki; jego XIX-wieczną kontynuacją był materializm o charakterze biologicznym (zwany wulgarnym), poszukujący wyjaśnienia prawidłowości rządzących światem w prawach biologii (L. Büchner, K. Vogt, J. Moleschott). W filozofii marksistowskiej stanowisko materialistyczne przybrało postać: materializmu dialektycznego będącego teorią ewolucji rzeczywistości przyrodniczej (zapoczątkowaną przez F. Engelsa), zbudowaną za pomocą dialektyki heglowskiej, oraz materializmu historycznego (autorstwa K. Marksa), stanowiącego ogólną teorię przemian historycznych i społecznych (wyjaśnianych również za pomocą dialektyki), upatrującą materialne podłoże i źródło wszelkich zjawisk antropologicznych, społecznych i kulturowych w sposobach produkcji i stosunkach ekonomicznych powstających przy wytwarzaniu dóbr służących do zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich (tzw. baza ekonomiczna). Engels, dokonując ahistorycznej absolutyzacji podziałów i sporów właściwych filozofii XVIII–XIX w. (m.in. krytyki idealizmu G.W.F. Hegla przez L. Feuerbacha), uznał konflikt materializmu z idealizmem za główne zagadnienie całej historii filozofii (traktując go jako odbicie walk klas organizujących procesy społeczno-ekonomiczne); nadał mu zarazem uproszczoną postać dylematu pierwotności ducha bądź materii, przypisywanego ontologicznym koncepcjom idealistycznym i materialistycznym.
W znaczeniu potocznym materializm oznacza postawę życiową polegającą na traktowaniu rzeczy, bogactw materialnych, przyjemności cielesnych jako głównego celu ludzkiego życia; przeciwieństwem tak rozumianego materializmu jest idealizm jako postawa życiowa.
Bibliografia
D.M. Armstrong Materialistyczna teoria umysłu, Warszawa 1982;
S. Butryn Główne zagadnienia ontologii materialistyczno-dialektycznej, Warszawa–Łódź 1988;
Marksizm, liberalizm, próby wyjścia, red. L. Nowak, P. Przybysz, Poznań 1997;
A. Synowiecki Przyrodoznawstwo i materializm przyrodniczy w XIX wieku, Gdańsk 2000.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia