Masaryk Tomáš Garrigue
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 7 III 1850 w Hodonín.
Pochodził z biednej rodziny; zarobkując udzielaniem korepetycji, ukończył szkołę średnią i studia filozoficzne na Uniwersytecie Wiedeńskim; 1876 obronił doktorat na temat istoty duszy w dziełach Platona i wyjechał na dalsze studia do Lipska. W Niemczech poznał Ch. Garrigue, córkę właściciela księgarni w Nowym Jorku, z którą ożenił się 1878 (przyjął jej nazwisko jako drugie imię); w tymże roku habilitował się w Wiedniu na podstawie pracy Der Selbstmord als sociale Massenerscheinung der modernen Civilisation. W 1882 został profesorem filozofii na czeskim uniwersytecie w Pradze i włączył się w tamtejsze życie naukowe i polityczne.
Poglądy filozoficzne i polityczne
W poglądach filozoficznych i socjologicznych pozostawał pod wpływem pozytywizmu, którego założenia usiłował połączyć z deistycznym poglądem na świat; z tego stanowiska krytykował filozofię materialistyczną (zwłaszcza filozoficzne i socjologiczne podstawy marksizmu); w dyskusji nad historią narodową uzasadniał tezę, że Czesi wnieśli do dziejów ludzkości nie mniejszy wkład niż inne narody, przede wszystkim humanitaryzm braci czeskich; 1891 jako przedstawiciel młodoczechów został posłem do wiedeńskiej Rady Państwa i sejmu krajowego; nie akceptując ich stanowiska wobec Niemców mieszkających w Czechach, 1893 złożył oba mandaty. W 1899–1900 Masaryk zaangażował się w obronę żydowskiego czeladnika L. Hilsnera, oskarżonego o mord rytualny; 1900 założył własne stronnictwo: Czeską Partię Ludową (od 1906 Czeska Partia Postępowa); od 1907 ponownie członek Rady Państwa; na forum parlamentu krytykował rosnącą zależność Austro-Węgier od Niemiec oraz politykę rządu na Bałkanach.
I wojna światowa
Po wybuchu I wojny światowej uznał, że należy związać sprawę niepodległości Czech z mocarstwami zachodnimi, które (jak oceniał) pokonają Niemcy; XII 1914 wyjechał przez Rzym do Paryża, skąd rozpoczął działalność wśród emigrantów czeskich i słowackich; VII 1915 założył Radę Narodową Towarzystwa Czechosłowackich (od grudnia Czeski Komitet Zagraniczny); jednocześnie prowadził akcję propagandową w środowiskach politycznych Francji i Wielkiej Brytanii na rzecz powojennego demontażu Austro-Węgier, co umożliwiłoby powstanie niepodległego państwa czesko-słowackiego; 1916 Czeski Komitet Zagraniczny przekształcił się w Czechosłowacką Radę Narodową (CzRN, także pod jego kierownictwem). W V 1917 wyjechał do Rosji w sprawie utworzenia korpusu czechosłowackiego; w Piotrogrodzie był świadkiem przewrotu bolszewickiego, który potraktował jako fatalistyczną konieczność, gdyż nie dostrzegał w Rosji sił politycznych zdolnych do przywrócenia demokracji; w Moskwie napisał broszurę Nová Evropa. Stanovisko slovánské, w której m.in. opowiedział się za niepodległą Polską w granicach etnograficznych. W końcu III 1918 odpłynął z Władywostoku do Stanów Zjednoczonych, gdzie był entuzjastycznie witany przez emigrantów czeskich i słowackich; 31 V 1918 w Pittsburghu podpisał porozumienie między Czeskim Stowarzyszeniem Narodowym i Ligą Słowacką o połączeniu obu narodów we wspólnym, niepodległym państwie; umowa przewidywała dla Słowacji szeroką autonomię z odrębnym sejmem i administracją. W następnych tygodniach rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych uznały CzRN za reprezentanta Czechów i Słowaków oraz opowiedziały się za niepodległą Czechosłowacją; 26 IX 1918 CzRN powołała Tymczasowy Rząd Czechosłowacji z Masarykiem jako premierem; w związku z rozpadem Austro-Węgier Czechosłowacki Komitet Narodowy w Pradze ogłosił 28 X 1918 niepodległość Czechosłowacji, a następnie nawiązał rozmowy z rządem Masaryka; w wyniku tego porozumienia Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe w Pradze uchwaliło prowizoryczną konstytucję Republiki Czechosłowackiej i wybrało Masaryka na prezydenta (14 XI 1918).
Prezydent Czechosłowacji
Po przyjeździe do Pragi (21 XII 1918) Masaryk objął funkcje głowy państwa; starał się zwiększyć swoje uprawnienia, co częściowo uwzględniła konstytucja z 1920; nie były one jednak zbyt duże i wpływ, jaki wywierał na życie polityczne kraju, wynikał przede wszystkim z jego osobistego autorytetu. W polityce zagranicznej związał się sojuszem z Francją, w której upatrywał gwaranta granic Czechosłowacji zagrożonych rewizjonizmem węgierskim i niemieckim; w polityce wewnętrznej zabiegał przede wszystkim o utrzymanie jedności państwa i pozyskanie mniejszości narodowej, szczególnie niemieckiej; był przeciwnikiem przyznania autonomii Słowacji (do czego zobowiązywała go umowa pittsburska); jako zwolennik czechosłowakizmu nie uważał zresztą Słowaków za odrębny naród; udało mu się zapewnić znaczną stabilizację życia politycznego w kraju; osiągnął to dzięki nieformalnym spotkaniom przywódców 5 (później 8) najbardziej wpływowych partii politycznych, na których uzgadniano najważniejsze decyzje państwowe.
Masaryk wywarł znaczny wpływ na stosunki polsko-czechosłowackie; I 1919 zaakceptował zajęcie przez oddziały czechosłowackie tych części Śląska Cieszyńskiego, które na mocy porozumienia między polską Radą Narodową i czeskim Krajowym Komitetem Narodowym z XI 1918 miały przypaść Polsce; w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1919–21 zajął stanowisko niechętne wobec Polski; ostrzegał m.in. lorda d’Abernona (udającego się na czele misji mocarstw zachodnich do Warszawy) przed udzielaniem Polsce pomocy; także później (m.in. po traktatach lokarneńskich) odrzucał polskie oferty zacieśnienia współpracy politycznej i wojskowej. Wybierany 1927 i ponownie 1934 na prezydenta, 1935 zrezygnował ze sprawowania urzędu z powodu pogarszającego się stanu zdrowia; jego następcą został E. Beneš, o co przedtem wielokrotnie zabiegał. Zmarł 14 IX 1937 w Lány.
