Mani

Mani, Manes, Manicheusz, ur. ok. 216, Seleucja-Ktezyfont (Mezopotamia), zm. ok. 276,

perski reformator religijny; twórca manicheizmu i sekty manichejczyków.

Urodził się ok. 216 w Seleucji-Ktezyfont (Mezopotamia). Pochodził z arystokratycznego rodu partyjskiego; dzieciństwo spędził w jednej z sekt gnostyckich o proweniencji judeochrześc., do której przyłączył się jego ojciec. W 12. i 24. roku życia miał 2 objawienia: pierwsze nakazywało mu porzucić wspólnotę ojca, natomiast drugie było wezwaniem do działania i ogłoszenia światu nowej doktryny — manicheizmu. Wpływ na jego poglądy wywarło zetknięcie się z chrześcijaństwem; Mani długo podróżował po krajach Wschodu, dotarł do zachodnich Chin i Indii; zaczął głosić swoją naukę, mając 30 lat; zyskał wielu wyznawców; rozpowszechniał nową religię przede wszystkim za pomocą swoich pism; po aramejsku napisał m.in. Wielką Ewangelię, Księgę Gigantów, Księgę Misteriów, po persku — poświęconą królowi perskiemu — Szapurowi I księgę Szabuhragan). Jego dzieła zaginęły. Zachowały się tylko odosobnione wypowiedzi i cytaty. Mani przykładał dużą wagę do ilustrowania swoich pism, co miało sprzyjać przezwyciężaniu trudności związanych z przekładami; duże znaczenie miały także, szczególnie na perskim dworze królewskim jego ponadprzeciętne umiejętności medyczne. Mani głosił, że jest kontynuatorem Jezusa, Zaratusztry i Buddy; przełomem w rozwoju manichezimu było 242 lub 243 oficjalne uznanie nowej religii przez Szapura I z dynastii Sasanidów; popularność Maniego i manicheizmu wzbudziła niepokój kapłanów zoroastryjskich; następcy Szapura I zaprzestali wspierania manicheizmu; z inicjatywy ich oraz kapłanów Mani został uwięziony; wg niektórych źródeł zmarł ok. 276 w więzieniu, wg innych został stracony (po katuszach na krzyżu obdarto go żywcem ze skóry).

Doktryna Maniego

Podstawę dogmatyczno-filozoficzną manicheizmu stanowił staroirański dualizm. Zasadą bytu są 2 przeciwstawne, jednakowo wieczne i nawzajem zwalczające się pierwiastki: światło (dobro) oraz ciemność (zło). W królestwie światła rządzi Bóg (Ojciec Światłości), w państwie ciemności — szatan (Książę Ciemności). Dualizm ten dotyczy też natury ludzkiej. Człowiek ma 2 dusze: związaną z Bogiem i związaną ze złem poprzez materię — stąd biorą się jego złe lub dobre myśli, uczucia i czyny. Dążeniem człowieka ma być wyzwolenie spod wpływu zła, osiągane dzięki przestrzeganiu przepisów etyki (tzw. moralność zbawcza), a przede wszystkim dzięki poznaniu (aktywność człowieka staje się składnikiem procesu zbawienia). Zbawienie jest bowiem nieuchronnym skutkiem gnozy, opierającej się na swoistej anamnezie, dzięki której adept rozpoznaje siebie jako cząstkę światła — boskiej natury, poznaje pochodzenie uniwersum, prawdę o stworzeniu człowieka, działanie szatana oraz wolę i metody oddziaływań Boga — Ojca Światłości. Wiernych, podzielonych na słuchaczy i wybranych, obowiązywał m.in. zakaz bluźnierstw, zabijania zwierząt, spożywania mięsa i wina (tzw. pieczęć ust i pieczęć rąk). Wybrani musieli żyć w celibacie. Istnienie wszechświata ma się — według Maniego — zakończyć kataklizmem, a potężny ogień dokona powszechnego oczyszczenia.

Dalsze dzieje manicheizmu

Tolerancyjny charakter manichezimu, w porównaniu z zoroastryzmem, zyskał wielu wyznawców w wielonarodowym imperium Sasanidów oraz w Azji, północnej Afryce i południowej Europie. Wszędzie jednak manicheizm spotykał się z niezwykle ostrymi represjami i prześladowaniami ze strony panujących religii. Zarzucano mu przede wszystkim aspołeczny charakter, negację rodziny i pracy. Mimo prześladowań manicheizm był jednak doktryną dość rozpowszechnioną. Wyznawcą manicheizmu, a następnie jego gorącym adwersarzem i oponentem był np. święty Augustyn. Represje nie wykluczały jednak lokalnych sukcesów w rozwoju tej religii (stał się on religią państwową w środkowoazjatyckim państwie Ujgurów, VIII – IX w.). Wyznawcy manicheizmu na prześladowania reagowali często swoistą doktryną mimikry. Podawali się za przedstawicieli innych wyznań, zaprzeczając przynależności do kościoła manichejskiego. Stąd też prześladowcy tej religii w celu zidentyfikowania manichejczyka uciekali się np. do próby mrówki. Osobie zaprzeczającej przynależności do kościoła manichejskiego kazano zabijać mrówkę, wiedząc, że nawet zabicie owada jest niezgodne z nakazami religii negującej wszelką przemoc. W europejskim średniowieczu słowo manicheizm stało się synonimem wszelkich prądów heterodoksyjnych głoszących dualizm (m.in. bogomili, katarzy). Doktryny tych prądów zawierały poglądy analogiczne do nauki Maniego i być może pozostawały pod jej wpływem. Nie były jednak bezpośrednią kontynuacją manichezimu. Manicheizm jako religia wygasł ok. XVI w. (ostatni wyznawcy tej religii mieszkali na terytorium Chin).

Słowo „manicheizm” funkcjonuje współcześnie jako synonim postawy ujmującej konflikt społeczny jako zmaganie się przeciwstawnych wartości moralnych, jako walkę dobra ze złem.