małopolskie, województwo

wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

małopolskie, województwo,

województwo (od 1999) w południowej części kraju,

graniczy ze Słowacją na południu, z woj. świętokrzyskim na północy, z podkarpackim na wschodzie, ze śląskim na zachodzie; powstało z byłych woj. krak. i nowosądeckiego oraz części bielskiego, katow., kiel., tarnowskiego, krośń.; stolica — Kraków, inne większe m.: Tarnów, Nowy Sącz, Oświęcim, Chrzanów, Olkusz; dzieli się na 3 powiaty grodzkie, 19 ziemskich i 182 gminy. Jedno z najbardziej zróżnicowanych przyrodniczo województw Polski. Dwa dominujące w krajobrazie regiony — wyżynny na północy (wyż. Krakowsko-Częstochowska, Małopolska) i górski na południu (Karpaty) — rozdziela przebiegające równoleżnikowo, rozszerzające się ku wschodowi tektoniczne obniżenie Północnego Podkarpacia (przedgórski rów wypełniony osadami mórz mioceńskich); na obszarze woj. małopol. Północne Podkarpacie obejmuje kotliny: Oświęcimską na zachodzie i Sandomierską na wschodzie z doliną Wisły oraz ujściowymi odcinkami jej prawych dopływów (rozległe stożki napływowe). W obrębie wyżyn leży krasowa, zbud. gł. z wapieni górnojurajskich, południowa część Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej (wysokość do 516 m), wschodni skraj Wyż. Śląskiej oraz południowo-zachodnia część Niecki Nidziańskiej (wysokość do 416 m na Wyż. Miechowskiej), o charakterze falistej wyżyny, zbud. z opoki i margli kredowych, przykrytych osadami trzeciorzędu (wapienie, margle), miejscami na Płaskowyżu Proszowickim płaty lessu. Na obszarze górskim wyróżniają się Zewn. Karpaty Zachodnie, które pod względem geol. przedstawiają kilka nasuniętych z południa płaszczowin, zbud. z tzw. fliszu karpackiego; w obrębie woj. małopol. należą do nich: Pogórze Zachodniobeskidzkie i Beskidy Zachodnie (z najwyższym szczytem — Babią Górą, 1725 m), fragmenty Pogórza Środkowobeskidzkiego i Beskidów Środkowych (Beskid Niski); na południe od Zewn. Karpat Zachodnich rozciągają się Centralne Karpaty Zachodnie, obejmujące rozległe obniżenie Podhala z Pieninami i najwyższe w Polsce, młode góry fałdowe — Tatry, z charakterystyczną rzeźbą alpejską Województwo cechuje się największą deniwelacją w kraju: najwyższy szczyt — Rysy (2499 m) w Tatrach, najniżej położony punkt w dolinie Wisły — ok. 100 m. Klimat bardzo zróżnicowany: Kotlina Sandomierska należy do najcieplejszych regionów w Polsce (średnia roczna temp. powyżej 8°C), Tatry do najchłodniejszych (w najwyższych partiach gór średnia roczna temp. poniżej 0°C), na wyżynach — poniżej 7,5°C, w Beskidach — poniżej 6°C; na całym obszarze dość obfite opady: od 600 mm na północnym wschodzie, 800–900 mm w obniżeniach, do 1700 mm w Tatrach; dość długi okres zalegania pokrywy śnieżnej (w Beskidach 4–6 mies., w Tatrach 5–8 mies.); okres wegetacyjny najdłuższy na Podkarpaciu, nawet powyżej 220 dni, w górach poniżej 200 dni, w Tatrach poniżej 180 dni. Niemal całe woj. jest położone w zlewisku Morza Bałtyckiego (dorzecze Wisły), jedynie na Orawie fragmenty zlewiska M. Czarnego (dorzecze Wagu); gł. rzeki: Wisła, Dunajec, Poprad; jeziora polodowcowe w Tatrach (m.in. Morskie Oko); ponadto sztuczne zbiorniki retencyjne (Jez. Czorsztyńskie, Jez. Rożnowskie — w rozbudowie). Gleby na północy urodzajne, na południu w górach — słabe; na wyżynach przeważają czarnoziemy i gleby brunatne wytworzone z lessów, a także rędziny, w dolinie Wisły mady, na pogórzu i w niższych częściach Beskidów — bielicoziemne, często oglejone, wytworzone z pyłowych zwietrzelin fliszu, w wyższych częściach Beskidów gleby brunatne kwaśne i inicjalne, kamieniste, podatne na erozję. Lasy zajmują 29,1% (2021) pow. woj., gł. w Beskidach, Pieninach i Tatrach, w Kotlinie Sandomierskiej — Puszcza Niepołomicka oraz niewielkie zachowane fragmenty lasów na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej; na wapiennych skałach roślinność ciepłolubna; na Babiej Górze i w Tatrach dobrze wykształcone piętra roślinno-klim., powyżej lasów piętro kosodrzewiny, wyżej, tylko w Tatrach, piętro alpejskie i turnie; w zachodniej części Podhala torfowiska wysokie. Bogaty świat zwierzęcy, najlepiej zachowany w Tatrach i wyższych partiach Beskidów; w lasach jelenie, sarny, w Tatrach niedźwiedzie, kozice, świstaki. Okolice większych miast (zwłaszcza Krakowa, Nowego Targu, Zakopanego) są znacznie zanieczyszczone; wiele wsi w górach opalanych węglem i drewnem; powstała Geotermia Podhalańska SA zajmująca się eksploatacją wód geotermalnych, które będą gł. nośnikiem energii cieplnej dla Zakopanego i okolic (przewidywane zmniejszenie zapylenia powietrza w Zakopanem o 40%); w woj. znajduje się 6 parków nar. (Babiogórski, Gorczański, Ojcowski, Pieniński, Tatrzański i część Magurskiego), 11 krajobrazowych oraz ok. 70 rezerwatów przyrody, a także 2 rezerwaty biosfery (Babiogórski, Tatrzański); obszary prawnie chronione zajmują 53,1% pow. województwa (2021). Województwo gęsto zaludnione — 226 mieszk. na km² (2021), najgęściej (poza miastami) na wschodzie, najrzadziej na północy i południowym wschodzie, słabo zurbanizowane, ludność miejska — 48,0%; ujemny przyrost naturalny (-2,17‰, 2021); bliska średniej krajowej aktywność ekon. (129 podmiotów gosp. na 1000 mieszk., 2021); stopa bezrobocia rejestrowanego 5% (2021). Województwo przem.-roln., najlepiej rozwinięte w okolicach Krakowa, Tarnowa, Zakopanego i na zachodzie, gospodarka w większości zrestrukturyzowana i zmodernizowana, m.in. przemysł; liczne duże inwestycje zagr., m.in. Philip Morris, Pliva, Electricité de France, Coca-Cola, Carlsberg; od 1998 park technol. w Krakowie (m.in. inwestycje Motorola); rozwój współpracy transgranicznej ze Słowacją oraz współpracy regionalnej z Danią, Niemcami, Francją, Włochami, Belgią. Wśród bogactw miner. najważniejsze znaczenie mają złoża rud cynku i ołowiu (wydobycie w Olkuszu i Trzebionce), ponadto soli kam. (Wieliczka, Bochnia — eksploatacja złóż wstrzymana), liczne niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (na wschodzie), węgla kam. (Brzeszcze, Libiąż, Siersza); rozwinięte wydobycie surowców skalnych, m.in. piaskowców, wapieni, margli, porfirów, dolomitów, melafirów i diabazów; występują nie eksploatowane złoża siarki (Swoszowice, Posądza) i miedzi (Pilica). Dobrze rozwinięty różnorodny przemysł, także wysokiej technologii (prawie 88% krajowej produkcji systemów mikrokomputerowych i minikomputerowych); rozwinięta energetyka wykorzystująca węgiel kam. (Siersza, Skawina, Kraków–Łęg), energię wodną wyzyskują małe hydroelektrownie; dużą rolę w gospodarce regionu odgrywa przemysł metalurgiczny: huta żelaza w Krakowie (Huta im. T. Sendzimira — koks, surówka, stal, wyroby walcowane) oraz walcownia w Bochni, huta cynku i ołowiu (Bolesław), przetwórstwo metali nieżel. (Trzebinia) i aluminium (Skawina); rozwinięty przemysł: maszyn. (Kęty, Kraków, Andrychów, Wadowice, Chrzanów, Tarnów, Gorlice, Nowy Sącz), metal. (Olkusz, Kraków, Tarnów), środków transportu (Nowy Sącz), precyzyjny (Kraków, Limanowa), elektrotechniczny i elektroniczny (Kraków, Tarnów, Myślenice), w tym komputerowy (Nowy Sącz — Optimus SA), chem., gł. w Oświęcimiu (synteza chem.), Tarnowie (zakłady azotowe — m.in. tworzywa sztuczne i nawozy) oraz Krakowie (m.in. farm., gumowy), Nowym Sączu (chemii org.) i Alwerni (chemii nieorg.), petrochemiczny (Trzebinia, Gorlice); duże znaczenie przemysłu spoż. (Kraków, Tymbark, Nowy Sącz, Okocim, Tarnów, Wadowice), m.in. tytoniowego (Kraków — inwestycje Phillip Morris); ponadto przemysł lekki (Kraków, Kęty, Tarnów, Nowy Targ — obuwniczy), miner. (Kraków, Krzeszowice, Nowy Sącz, Tarnów — szklarski) oraz meblarski (Kraków, Mszana Dolna, Gorlice) i papierniczy (Olkusz, Niedomice). Rolnictwo słabo rozwinięte, pomimo bardzo korzystnych warunków przyr. w środkowej i północnej części regionu; przestarzała struktura agrarna, m.in. najmniejsza w kraju przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego (ok. 4 ha), przeludnienie wsi, niskotowarowa produkcja; użytki rolne zajmują 60,3% pow. woj., w tym grunty orne 42,5%, łąki i pastwiska 12,3%, sady 1,7% (2021); hoduje się gł. bydło oraz owce i konie, uprawia zboża (pszenicę, jęczmień, owies) i ziemniaki, ponadto tytoń, chmiel; rozwinięte warzywnictwo i sadownictwo; gł. tereny roln. w okolicach Krakowa i między Nowym Sączem a Tarnowem. Gęsta, lecz na ogół w złym stanie techn., sieć komunik.; gł. linie kol. i drogi: z Katowic przez Kraków i Tarnów do Rzeszowa (dalej do Lwowa) oraz z Warszawy przez Kraków do Zakopanego; lotnisko w Krakowie (Balice), jedne z najlepszych w kraju, walory turyst. i rekreacyjne (m.in. Tatry, Pieniny, Gorce) oraz uzdrowiskowe (Rabka Zdrój, Krynica Zdrój, Piwniczna Zdrój, Muszyna, Szczawnica, Wieliczka); bardzo dobre zagospodarowanie turyst. (m.in. ok. 1400 obiektów noclegowych — 1/7 obiektów w Polsce), najlepsze na terenach górskich, m.in. Tatry z  „zimową stolicą Polski” — Zakopanem, Pieniny, okolice Jez. Rożnowskiego, Rabki Zdroju; bardzo licznie są odwiedzane Kraków, Oświęcim, Wieliczka, ośr. pielgrzymkowy — Kalwaria Zebrzydowska, z zabytkami znajdującymi się na Liście Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.