Łańcut,
m. powiatowe w województwie podkarpackim, na północnym skraju Podgórza Rzeszowskiego.
Łańcut
Encyklopedia PWN
rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ludność miasta: ogółem — 17,7 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 932,1 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 19 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 22°14′E, szerokość geograficzna: 50°04′N
Data założenia miasta: między 1349 a 1369
Prawa miejskie: nadanie praw — między 1349 a 1369
Oficjalne strony WWW: www.um-lancut.pl
Historia. Wczesnośredniow. gród i osada na szlaku handl. z Rusi na Śląsk; miasto zał. między 1349 a 1369 w dobrach Ottona z Pilczy; do 1586 własność Pileckich, następnie S. Stadnickiego, zw. diabłem łańcuckim, i od 1629 Lubomirskich, którzy wznieśli tu zamek; od XV w. rozwój handlu i rzemiosła (płóciennictwo); 1549–1616 jeden z największych ośr. protest. w Polsce (od 1550 szkoła protest., w której wykładali: F. Stankar, A. Perstenius, J. Żygrowski, 1565 i 1567 synody); w czasie najazdu szwedz. 1656 miejsce podpisania aktu konfederacji przeciw Szwedom; znacznie zniszczony przez Szwedów i Węgrów; w XVIII w. ośr. tkactwa jedwabnego; 1772–1918 w zaborze austr.; od XIX w. do 1944 zamek w posiadaniu Potockich; w XIX w. znany ośr. chasydzki; w okresie międzywojennym ośr. radykalnego ruchu ludowego. W czasie okupacji niem. masowe egzekucje; część Żydów (1939 — ok. 42% mieszkańców Ł.) Niemcy deportowali na tereny zajęte przez ZSRR; 1939–42 getto (więźniowie wywiezieni do obozu przejściowego w Pełkiniach). Po 1945 znacznie rozbudowany; XIX w.–1945 i od 1999 siedziba powiatu.
Zabytki. W Łańcucie znajduje się jedna ze wspanialszych rezydencji magnackich w Polsce, stanowiąca obecnie dużą atrakcję turyst.: wczesnobarok. zamek typu palazzo in fortezza (połączenie funkcji mieszkalnej i obronnej) został wzniesiony (1629–41, M. Trapola(?), sztukaterie G.B. Falconi) dla S. Lubomirskiego; dzięki nowoczesnej, jak na ówczesne czasy, fortyfikacji stanowił jedno z silniejszych ogniw w systemie obronnym tej części Rzeczypospolitej (1657 przetrwał oblężenie sprzymierzonych ze Szwedami wojsk ks. Siedmiogrodu, Jerzego II Rakoczego). Na obecny kształt zamku wpłynęły 2 późniejsze przebudowy: pierwsza — 1771–86 z inicjatywy ks. I. Lubomirskiego i ok. 1795–1807 (Ch.P. Aigner); w jej wyniku zamek został przekształcony w rezydencję pałacową; wybudowano m.in.: oranżerię i Salę Balową (1799–1802 i po 1800 — Aigner, sztukaterie F. Bauman), pawilon biblioteczny (obecne wnętrze z ok. 1900), teatr (obecne wnętrze z 1911); dekorację części wnętrz wykonał V. Brenna (1780–84; m.in. malowidła w Pokoju Pompejańskim), projekty dekoracji innych wnętrz wykonali (lata 80. XVIII w.) Sz.B. Zug (m.in. Sala Kolumnowa) i J.Ch. Kamsetzer; druga przebudowa — 1889–1912 (wg projektu wiedeńskich architektów A. Beauqué i A. Pio) dla E. i R. Potockich; w tym okresie zmieniono m.in. elewacje, nadając im styl późnego renesansu fr. oraz przystosowano wnętrza do wymagań XX w. W 1629–41 zamek był otoczony obwarowaniami bastionowymi (całkowicie przebudowany 1894–1903); w ich obrębie na pocz. XX w. utworzono ogród geom. (na pozostałości ogrodu z ok. 1760), na zewnątrz zaś — park krajobrazowy (XVIII/XIX w.), powiększony w XX w. (wg projektów austr. ogrodnika F. Maxwalda) z neogot. zameczkiem (1807), powozownią (1. poł. XIX w., przebudowa XIX/XX w., Beauqué; ob. Muzeum Powozów) i klasycyst. ujeżdżalnią (1828–31). W zamku były zgromadzone bogate kolekcje: malarstwa, rzeźby, porcelany, starodruków, gobelinów i mebli; ich znaczna część uległa rozproszeniu po wywiezieniu z Polski VII 1944 przez A. Potockiego, ówczesnego właściciela zamku (po wojnie odzyskano znikomą tylko część); w tym samym roku władze PRL uznały zespół zamkowy za muzeum. Od 1961 odbywają się tu festiwale muzyki. Kościół parafialny (XV, XVII, XIX w.), kościół i klasztor Dominikanów (XV w.; liczne przebudowy), klasztor Boromeuszek (XVIII, XIX w.); barok. synagoga (1761), ob. Muzeum Judaistyczne (podlega Muzeum-Zamkowi; w trakcie tworzenia).
