Luksemburg Róża (Rozalia), pseud. R. Kruszyńska, Spartakus, Junius i in., ur. 5 III 1870, Zamość, zm. 15 I 1919, Berlin,
teoretyk i działaczka polskiej i niemieckiej socjaldemokracji, ekonomistka.
Luksemburg Róża (Rozalia)
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodziła się 5 III 1870 w Zamościu. Pochodziła z zasymilowanej rodziny żydowskiej. Była najmłodszym z pięciorga dzieci kupca Eliasza. W dzieciństwie przebyła chorobę biodra, a jej nieprawidłowe leczenie spowodowało, ze Róża do końca życia kulała. W okresie gimnazjalnym działała w tajnych kółkach socjalistycznych związanych z partią Proletariat i z II Proletariatem. W latach 1889–96 przebywała na emigracji w Szwajcarii, gdzie ukończyła studia prawno-ekonomiczne na uniwersytecie w Zurychu.
Współzałożycielka SDKP
W 1893 była współzałożycielką, a następnie ideologiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP, od 1900 SDKPiL). Autorka większości programowych dokumentów tej partii; 1893–96 wydawała w Paryżu „Sprawę Robotniczą”, organ SDKP. Od 1904 była stałym przedstawicielem SDKPiL w II Międzynarodówce. W rozprawie Rozwój przemysłu w Polsce (1898, wydanie polskie 1957), która stała się podstawą dla uzasadnienia stanowiska partii w kwestii niepodległości Polski, udowadniała niemożność odbudowy państwa polskiego, ponieważ gospodarcze uzależnienie Królestwa Polskiego od rynku rosyjskiego doprowadziło do ekonomicznego zrośnięcia Królestwa z Rosją. Dlatego polskie dążenia separatystyczne uznała za nieracjonalne. Uważała, że kwestię narodową rozwiąże częściowo uzyskanie wolności politycznej w Rosji, a całkowicie — zwycięstwo światowej rewolucji socjalistycznej. Te założenia programowe powodowały jej gwałtowne ataki na PPS, zwłaszcza na niepodległościowy i społeczny program tej partii.
Przywódczyni socjaldemokracji Niemiec
W 1898 osiadła w Niemczech, gdzie szybko stała się jednym z czołowych publicystów SPD. Chcąc uzyskać obywatelstwo niemieckie wyszła za mąż za niemieckiego anarchistę, Gustawa Lubeka. Zdecydowana krytyka rewizjonistycznych teorii E. Bernsteina (Reforma socjalna czy rewolucja 1899, wydanie polskie 1958) zapewniła jej miejsce czołowego rzecznika lewicy SPD. W okresie rewolucji 1905 (posługując sie fałszywym paszportem) przebywała w Warszawie, a rezultatem zdobytych wówczas doświadczeń była broszura Strajk masowy, partia i związki zawodowe (1906, wydanie polskie 1959). Występowała w niej za radykalizacją metod walki robotników, propagując spontaniczne masowe strajki jako najważniejszą formę działań rewolucyjnych. W 1913 opublikowała swą główną pracę z zakresu ekonomii Akumulacja kapitału (wydanie polskie 1963), w której próbowała na gruncie ekonomii udowodnić nieuchronność krachu kapitalizmu i zastąpienia go socjalizmem. Występowała przeciwko militaryzmowi i polityce prawicowego kierownictwa SPD, które 1914 poparło przystąpienie Niemiec do wojny. Za swą antywojenną działalność publicystyczną i nawoływanie do przekształcenia wojny imperialistycznej w rewolucję więziona przez władze niemieckie. W broszurze Kryzys niemieckiej socjaldemokracji (1916, wydanie polskie 1951) uznała za zdradę popieranie przez przywódców SPD prowadzenia wojny. Praca ta przyczyniła się do powstania w SPD lewicowej grupy Die Internationale, a następnie Związku Spartakusa. Polemizując z Leninem, zwalczała jego koncepcję roli partii robotniczej jako siły organizującej rewolucję, występowała również przeciwko leninowskiemu centralizmowi w budowie partii (Die Organisationsfragen der russischen Sozialdemokratie 1904). Z tych m.in. względów zajmowała krytyczne stanowisko wobec przewrotu październikowego 1917 i dyktatury bolszewików, uznając ją za dyktaturę wąskiej grupy przywódców partyjnych. Nie odmawiając poparcia dla samej rewolucji październikowej, ostro potępiła niedemokratyczne metody sprawowania władzy przez bolszewików (Die russische Revolution 1922). Na przełomie 1918 i 1919 była współzałożycielką KPD. Została zamordowana 15 I 1919 w Berlinie przez skrajnie prawicowych oficerów niemieckich. Jej zwłoki wrzucono do kanału, a odnaleziono je dopiero VII 1919.
Koncepcje Róży Luksemburg w kwestii narodowej oraz ekonomicznej były przedmiotem wielu sporów ideowo-politycznych. Niektóre jej poglądy, określane jako „luksemburgizm”, były zwalczane przez marksistów nurtu stalinowskiego.
