lotnictwo

lotnictwo,

zespół zagadnień i środków związanych z użytkowaniem statków powietrznych (samolotów, śmigłowców, szybowców, balonów i in.);

pot. dziedzina komunikacji i rodzaj sił zbrojnych operujących w przestrzeni powietrznej. Lotnictwo dzieli się na cywilne (komunik., sport., gosp.-usługowe) i wojskowe (frontowe taktyczne wojsk lądowych i operacyjne, strategiczne, obrony powietrznej, mor., transportowe i pomocnicze). Ważnymi zagadnieniami lotnictwa są metody prowadzenia statku powietrznego od miejsca startu do docelowego punktu lądowania (nawigacja), a także kierowanie ruchem w przestrzeni powietrznej i obsługa meteorologiczna.

Rozwój lotnictwa jest ściśle związany z rozwojem wielu nauk techn., zwłaszcza aerodynamiki, mechaniki lotu, teorii konstrukcji, teorii silników lotn., materiałoznawstwa, elektroniki itp. oraz meteorologii i medycyny lotniczej. Dla lotnictwa pracuje wiele instytucji badawczych. Ze względu na bezpieczeństwo lotów personel latający i naziemny musi odpowiadać określonym wymogom kwalifikacyjnym i zdrowotnym. Międzynarodowy charakter transportu lotn. wymógł powstanie odpowiednich porozumień, przepisów i norm międzynar. dotyczących ruchu lotn., sprzętu, personelu latającego itp.

Lotnictwo komunikacyjne, zapoczątkowane 1919 w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii, zajmuje się regularnymi przewozami pasażerów, poczty i towarów. W Polsce lotnictwo komunikacyjne istnieje od 1921 (1929 powstały Pol. Linie Lotn. LOT). Przedsiębiorstwa transportu lotn. są zw. liniami lotn. lub przewoźnikami powietrznymi; przewozy nieregularne — czarterami. Zasady organizacyjne cywilnego transportu lotn. są oparte na konwencji chicagowskiej (1944). Organizacjami skupiającymi przewoźników lotn. są Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO) i Zrzeszenie Międzynarodowego Transportu Lotniczego (IATA). Od zakończenia II wojny światowej datuje się rozwój lotnictwa komunikacyjnego i odebranie przez nie pasażerów transportowi morskiemu.

Lotnictwo sportowe (samolotowy sport, balonowy sport, spadochroniarstwo, szybownictwo, lotniarstwo, modelarstwo) istnieje od zarania lotnictwa. W 1905 powstała w Paryżu Międzynar. Federacja Lotnictwa, rejestrująca rekordy lotn. i wydająca przepisy w tym zakresie, organizująca zawody międzynar., przyznająca ogólnoświat. odznaczenia (np. medal Blériota, medal Lilienthala) i dyplomy (np. Tissandiera) oraz zrzeszająca nar. aerokluby. W Polsce lotnictwo sportowe jest zrzeszone w Aeroklubie Polski. Od 1923 odbywają się zawody szybowcowe, od 1925 — balonowe, od 1927 — samolotów sport., od 1929 — modeli latających, od 1952 — spadochronowe, od 1960 — akrobacji samolotowej i od 1967 — śmigłowcowe.

Lotnictwo gospodarczo-usługowe jest działem lotnictwa cywilnego przeznaczonym do obsługi rolnictwa, leśnictwa, gaszenia pożarów gł. dużych obszarów leśnych itp. Lotnictwo rolnicze posługujące się samolotami i śmigłowcami rozwinęło się po 1946 gł. w krajach o dużych obszarach upraw; zajmuje się rozsypywaniem sztucznych nawozów oraz środków owadobójczych. Lotnictwo rolnicze i pożarnicze obsługuje rocznie na świecie ok. 250 mln ha pól i lasów. W leśnictwie samolotów po raz pierwszy użyto po I wojnie świat. — w USA i Niemczech opylano obszary leśne nawiedzone przez szkodniki; w rolnictwie 1922 w USA użyto samolotów do opylania plantacji bawełny środkami ochronnymi. Lotnictwo sanitarne, używające samolotów i śmigłowców, jest stosowane w ratownictwie, gł. górskim i morskim. Ponadto samoloty i śmigłowce są wykorzystywane do pomiarów meteorol. i badania skażenia atmosfery, poszukiwań geol. i archeol., w fotogrametrii (fotografia lotnicza), wyszukiwania ławic ryb, patrolowania granic, sprawdzania linii wysokiego napięcia, rurociągów naftowych i gazowych, ustawiania słupów wysokiego napięcia i kominów, prac dźwigowych i in.

Lotnictwo wojskowe powstało 1909–10; samoloty bojowe zostały po raz pierwszy użyte 1911–12 w wojnie wł.-tur. w Libii. Lotnictwo wojskowe w I wojnie świat. początkowo służyło do rozpoznania powietrznego, później — również do zwalczania samolotów w powietrzu i do bombardowania. Podczas II wojny światowej oprócz lotnictwa frontowego (taktycznego i operacyjnego) rozwinęło się lotnictwo strategiczne, niszczące potencjał militarny, gosp., komunikację, ośr. władzy, obniżające morale nieprzyjaciela oraz prowadzące rozpoznanie strategiczne. Od lat 70. lotnictwo taktyczne wojsk lądowych używa gł. śmigłowców bojowych (do zwalczania broni pancernej). Podczas II wojny światowej rozwinęło się także lotnictwo obrony powietrznej kraju, składające się obecnie z wojsk lotn., rakietowych i radiolokacyjnych działających jako jeden system obrony. Lotnictwo morskie powstałe podczas I wojny świat. współdziałało z marynarką wojenną patrolując i zwalczając okręty nieprzyjaciela; działa z baz lądowych i okrętów (lotniskowców). Wojskowe lotnictwo transportowe jest przeznaczone do szybkiego przewozu dużej liczby żołnierzy i sprzętu na znaczne odległości. Funkcje pomocnicze spełnia lotnictwo łącznikowe i sanitarne. Blisko 1/3 lotnictwa wojskowego stanowi lotnictwo szkolno-treningowe. Polskie lotnictwo wojskowe powstało 1918; brało udział w wojnie pol.-bolszewickiej 1920, obronie Polski 1939, walczyło 1940–45 we Francji, Wielkiej Brytanii (m.in. w bitwie o Wielką Brytanię), Afryce, we Włoszech, w Niemczech i Polsce.

Przemysł lotniczy, produkujący samoloty, szybowce, śmigłowce, rakiety, statki kosm., silniki lotn. oraz wyposażenie i osprzęt lotn.; zatrudnia na świecie ok. 2 mln pracowników (2001). Największymi wytwórniami samolotów pasażerskich i wojsk. są: amer. Boeing Company, Lockheed Martin Corporation i Northrop–Grumman Corporation, fr. Dassault Aviation i Aérospatiale, konsorcjum eur. Airbus, bryt. British Aerospace, niem. DASA, wł. Alenia, brazylijska Embraer oraz ros. wytwórnie produkujące samoloty Iljuszyn (Ił), Jakowlew (Jak), Mikojan (MiG), Suchoj (Su), Tupolew (Tu) i ukr. Antonow (An). Wytwórniami samolotów lekkich (sport., dyspozycyjnych i gosp.) są: amer. Beechcraft Corporation, Cessna Aircraft Co. i Piper Aircraft, kanad. Bombadier, bryt. Britten–Norman, wł. SIAI–Marchetti, fr. Robin, pol. PZL-Warszawa Okęcie, PZL-Mielec oraz czeskiego Zlín. Główne wytwórnie śmigłowców to: amer. Bell Helicopter Textron, Boeing Company, Kaman Aerospace Corporation i Sikorsky Aircraft Corporation, ros. Mil i Kamow, fr.-niem. Eurocopter, bryt. Westland, wł. Agusta, jap. Kawasaki Kōkūki Kabushiki Kaisha. W Polsce śmigłowce produkuje PZL-Świdnik. Największymi wytwórniami szybowców i motoszybowców są: niem. Grob, Scheibe, Schempp-Hirth, Schleicher, Rolladen-Schneider oraz pol. PZL-Bielsko II (produkująca szybowce PW).

Pierwsza wytwórnia samolotów, braci Voisin, powstała 1906 w Paryżu; założycielami następnych wytwórni 1908–11 byli: L. Bréguet, L. Blériot, R. i G. Caudron, G. Carponi, G. Curtiss, H. i M. Farman, E. Nieuport, bracia Wright. I wojna świat. przyspieszyła rozwój przemysłu lotn.; jeszcze większy rozwój produkcji lotn. nastąpił podczas II wojny światowej. W Polsce produkcja lotn. rozpoczęła się już na pocz. lat 20. XX w.; początkowo samoloty były budowane gł. na wł. i fr. licencji; 1927 rozpoczęto produkcję silników lotn. (w Pol. Zakładach Škoda); 1928 utworzono Państw. Zakłady Lotn., w których produkowano samoloty PZL konstrukcji Z. Puławskiego, W. Jakimiuka, S. Praussa, J. Dąbrowskiego; od 1928 warsztaty Sekcji Lotn. Koła Mechaników Studentów Politechniki Warsz., przekształcone w Doświadczalne Warsztaty Lotn., budowały samoloty RWD (S. Rogalskiego, S. Wigury i J. Drzewieckiego); samoloty szkolne, szkolno-treningowe i łącznikowo-wywiadowcze produkowała gł. Wielkopol. Wytwórnia Samolotów „Samolot”, Podlaska Wytwórnia Samolotów i Zakłady Mech. Plage i Laśkiewicz (od 1936 Lubelska Wytwórnia Samolotów). Polski przemysł lotn., zniszczony podczas II wojny światowej, został odbud. 1945–50. Produkcję samolotów podjęły wytwórnie PZL-Warszawa Okęcie i PZL-Mielec, śmigłowców — PZL-Świdnik, a szybowców — Szybowcowy Zakład Doświadczalny w Bielsku-Białej. W 1960–90 rozwinięto produkcję licencyjną samolotów wielozadaniowych (transportowych i roln. An-2; zbud. 12 tys. sztuk) i śmigłowców wielozadaniowych i roln. Mi-2 (5000 sztuk) oraz szybowców pol. konstrukcji (ok. 5000 sztuk). Od 1990 pol. produkcja lotn. drastycznie zmalała.

W 2000 było na świecie ok. 500 tys. statków powietrznych, w tym 400 tys. samolotów, 50 tys. śmigłowców, 20 tys. szybowców i ponad 30 tys. lotni, motolotni i samolotów ultralekkich; samolotów wojsk. ok. 40 tys., cywilnych ok. 360 tys., w tym ponad 12 tys. dużych pasażerskich, 25 tys. małych pasażerskich i transportowych, ok. 10 tys. dyspozycyjnych, ok. 10 tys. roln. i pożarniczych oraz ok. 250 tys. sport., szkolnych i prywatnego użytku, nie licząc szybowców, lotni, motolotni i samolotów ultralekkich; śmigłowców było ok. 25 tys. wojsk. i 25 tys. cywilnych.

Spadochroniarstwo

Szybowiec dwuosobowy MDM Fox

Wright Wilbur przy sterach swego samolotu (1908)

Montgolfier, bracia, start balonu, 21 XI 1783

Fokker Dr.I

Szybowiec Jantar 2 (1973)

Mil Mi-24 (ZSRR)

Szybowiec O. Lilienthala, pionierski szybowiec niemiecki (1891)

Flyer I, samolot braci Wright (1903)

Bleriot XI La Manche, jednopłat francuski (1909)