Locke John
 
Encyklopedia PWN
Locke
[lok]
John Wymowa, ur. 29 VIII 1632, Wrington k. Bristolu, zm. 28 X 1704, Oates (hrab. Essex),
filozof angielski, główny przedstawiciel nowożytnego empiryzmu genetycznego.
Kalendarium
Urodził się 29 VIII 1632 w Wrington koło Bristolu. Dorastał w rodzinie wolnomyślicieli. Od 1652 studiował na uniwersytecie w Oksfordzie, głównie nauki przyrodnicze i medycynę, 1660 został tamże wykładowcą greki, retoryki i filozofii. Pod wpływem F. Bacona i R. Descartes’a zainteresował się filozofią; duży wpływ na jego rozwój intelektualny wywarły kontakty z fizykiem i chemikiem R. Boyle’em. W 1664–65 przebywał w Berlinie jako sekretarz posła angielskiego; 1667 został sekretarzem lorda A. Shaftesbury’ego. Gdy wydał się spisek przeciwko królowi Karolowi II, w którym uczestniczył lord Shaftesbury, Locke musiał uciekać z kraju. W 1675 schronił się we Francji i następnie od 1683 przebywał w Holandii, gdzie zawarł znajomość z Wilhelmem Orańskim, przyszłym królem Anglii. Powrócił do Anglii 1689, uzyskał wysoki urząd i wpływy; odtąd do końca życia rozwijał działalność pisarską, filozoficzną, polityczną i pedagogiczną. Zmarł 28 X 1704 w Ostes (hrab. Essex).
Problem pochodzenia wiedzy ludzkiej
Głównymi dziedzinami zainteresowań filozoficznych Locke’a były genetyczne i psychologiczne zagadnienia teorii poznania (empiryzm genetyczny), a zwłaszcza problem pochodzenia wiedzy ludzkiej. Nawiązując do F. Bacona i Th. Hobbesa i rozwijając zasady empiryzmu uznał, że ludzkie pojęcia i wyobrażenia powstają wyłącznie przez doświadczenie, tzn. są rezultatem oddziaływania rzeczywistości na narządy zmysłowe (sensualizm). Wychodząc z tego założenia, poddawał ostrej krytyce głoszoną m.in. przez Descartes’a i G.W. Leibniza koncepcję idei wrodzonych i twierdził, że umysł ludzki jest „czystą, niezapisaną kartą” (łacińska tabula rasa), którą napełnia treścią jedynie doświadczenie. Locke rozróżniał 2 rodzaje doświadczenia: zewnętrzne, czyli wrażenia zmysłowe wynikające z oddziaływania przedmiotów materialnych na narządy zmysłowe, i wewnętrzne, zw. refleksją („zmysłem wewnętrznym”), powstające przez obserwację samego siebie, swego umysłu. Wrażenia zmysłowe i refleksja są wg niego dwoma samoistnymi źródłami poznania, z których wywodzą się wszystkie idee (abstrakcyjne pojęcia, wyobrażenia, fantazje). Uważał, że umysłowi są dostępne jedynie idee, a nie rzeczy. Idee odpowiadają dwojakim jakościom zmysłowym: pierwotnym (wielkość, kształt, liczba, ruch), istniejącym obiektywnie, oraz wtórnym (barwa, dźwięk, smak, zapach), mającym subiektywny charakter (wprowadził rozróżnienie między właściwościami pierwotnymi rzeczy, tj. takimi, których niepodobna usunąć z ludzkiego wyobrażenia rzeczy i które są postrzegane wieloma zmysłami, oraz właściwościami wtórnymi, dostępnymi tylko jednemu ze zmysłów); idee dzielił na proste i złożone; proste stanowią podstawę całej wiedzy i pochodzą z doświadczenia, natomiast złożone powstają w umyśle ludzkim z idei prostych. Idee analizował z nowego, nie metafizycznego, lecz epistemologicznego punktu widzenia. Koncepcja idei prostych i złożonych Locke’a była skierowana przeciwko realizmowi pojęciowemu, stanowiła punkt wyjścia klasycznej krytyki pojęcia substancji i „esencji realnej” (istoty). Według Locke’a doświadczenie nic nie mówi o istnieniu substancji; jest ona wytworem umysłu, który nie potrafi się obejść bez tego pojęcia. Rozpatrując zagadnienie tworzenia pojęć, Locke reprezentował tendencje konceptualistyczne i rozwinął formalną teorię abstrakcji.
Poglądy religijne i etyczne
W poglądach na religię, będąc zwolennikiem deizmu i „religii naturalnej” zgodnej z rozumem, odrzucał wiarę w objawienie i religijne znaczenie organizacji kościelnej. W etyce przygotował przesłanki utylitaryzmu; uważał, że człowiek powinien zabiegać o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, a nie autorytetem. Teorię społeczno-polityczną wywodził z pojęć stanu naturalnego i umowy społecznej, powołującej społeczeństwo polityczne; własność prywatną uważał za prawo naturalne; opowiadał się za wolnością gospodarczą. Kreślił obraz liberalnego państwa konstytucyjnego, opartego na zasadach tolerancji i systemie ustaw, które by ją gwarantowały; od ustaw tych obywatel ma prawo oczekiwać ochrony życia, wolności osobistej i własności. Będąc zwolennikiem podziału władzy oraz rządu działającego w granicach zakreślonych prawem, twierdził, że władza wykonawcza, która przekracza swoje uprawnienia, uzasadnia opór obywateli i rewolucję (teza ta zapowiadała rewolucję 1688 w Anglii). Szukając miernika wartości, doszedł do wniosku, że jej źródłem jest praca. Skonstruował prostą w formie ilościową teorię pieniądza i wprowadził do niej wielkość zbliżoną do późniejszego pojęcia szybkości obiegu pieniądza; rozważania Locke’a o pracy, własności i zróżnicowaniu majątkowym spowodowanym przez pieniądz wywarły wpływ na teorie A. Smitha i K. Marksa. Locke był twórcą filozoficznej doktryny tolerancji, u której podstaw leżała koncepcja człowieka jako istoty wolnej i rozumnej; uważał, że tolerancja religijna wynika z nauk Ewangelii, a wiara jest przedmiotem sumienia jednostki i nie może być narzucona przez władzę.
Wpływ na potomnych
Poglądy Locke’a oddziałały silnie na kształtowanie się myśli filozoficznej, społecznej i politycznej XVIII w.; zapoczątkowały rozwój filozofii oświecenia, przyczyniły się do umocnienia teorii o empirycznym pochodzeniu wiedzy oraz do rozpowszechnienia idei tolerancji, liberalizmu i konstytucjonalizmu. W Anglii nawiązywali do niego zwłaszcza G. Berkeley i D. Hume, którzy doprowadzając do skrajności jego empirystyczne i nominalistyczne założenia teoriopoznawcze, ugruntowali stanowisko idealizmu subiektywnego. We Francji do koncepcji Locke’a odwoływali się filozofowie przeprowadzający analizę umysłu; materialistyczne i sensualistyczne elementy jego filozofii oddziałały zwłaszcza na C.A. Helvétiusa, P.H. Holbacha, É. Condillaca i D. Diderota. Locke, uznawany za prekursora liberalizmu i nowoczesnej teorii demokracji, wpłynął na twórców konstytucji Stanów Zjednoczonych i niektórych teoretyków rewolucji francuskiej 1789–99.
Główne dzieła: List o tolerancji (1689, wydanie polskie 1963), Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690, wydanie polskie 1784 pt. Logika, czyli myśli z Lokka o rozumie ludzkim, ostatnie wydanie t. 1–2 1955), Dwa traktaty o rządzie (1690, wydanie polskie 1992), Myśli o wychowaniu (1693, wydanie polskie 1801 pt. O edukacji dzieci..., ostatnie wydanie 1959).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia