Krzyżacy

Krzyżacy, oficjalna nazwa Zakon Szpitala Najświętszej Panny Marii Domu Niemieckiego w Jerozolimie, łac. Ordo fratrum hospitalis sanctae Mariae Theutonicorum Ierosolimitanorum,

zakon rycerski powstały w czasie krucjat do Ziemi Świętej;

założony 1190 w Palestynie i przekształcony 1198 w zakon rycerski; głównym jego zadaniem miała być opieka nad pielgrzymami i chorymi oraz walka z tzw. niewiernymi; na jego czele stał wielki mistrz i kapituła. Wobec naporu muzułmanów w Palestynie i w poszukiwaniu nowych terenów działania wielki mistrz rozpoczął starania o przeniesienie zakonu do Europy. W 1211 król węgierski Andrzej II powołał Krzyżaków do obrony południowych granic Siedmiogrodu przed Połowcami, jednak ich dążenie do stworzenia własnego państwa spowodowało, że 1224–25 zostali usunięci z Węgier. W 1226 wezwani przez Konrada I Mazowieckiego do walki z Prusami, przybyli 1230 do ziemi chełmińskiej; 1231–33 opanowali ją (nadana im częściowo przez Konrada Mazowieckiego w lenno), a do 1283 dokonali podboju Prus; 1233 do Krzyżaków przyłączyła się część zakonu dobrzyńskiego, a 1237 Kawalerowie Mieczowi w Inflantach. Krzyżacy, popierani przez cesarstwo i papiestwo, utworzyli na zajętych ziemiach własne państwo zakonne, dążące do stałego poszerzenia swych granic kosztem sąsiadów. Po objęciu Inflant Krzyżacy próbowali ekspansji na Rusi, ponieśli jednak klęskę w bitwie na jeziorze Pejpus (1242). W połowie XIII w. opanowali Sambię, usiłowali także podbić Żmudź. W 1308–09 zajęli Pomorze Gdańskie, co zapoczątkowało okres długotrwałych wojen polsko-krzyżackich; pierwszy ich etap zakończył się 1343 pokojem kaliskim. Podstawą potęgi politycznej zakonu była znakomita organizacja ekonomiczna (rozwój handlu i rzemiosła, kolonizacja), która doprowadziła w połowie XIV w. do uzyskania przez Krzyżaków czołowej pozycji w basenie Morza Bałtyckiego. Stałe walki z Litwą przyniosły Krzyżakom sławę międzynarodową i ściągały na wyprawy rycerzy europejskich, prowadziły jednak do utraty przez zakon jego religijnego charakteru. Zagrożenie przez Krzyżaków Litwy (zwłaszcza Żmudzi) stało się jedną z przyczyn unii polsko-litewskiej w Krewie 1385. W 1409 Krzyżacy rozpoczęli tzw. wielką wojnę, ponosząc klęskę pod Grunwaldem 1410; nastąpiło załamanie potęgi politycznej i gospodarczej zakonu. Dalsze wojny z Polską (1414–21 i 1431–35) doprowadziły do zubożenia ludności państwa zakonnego i konfliktu z dynamicznie rozwijającymi się miastami (Gdańsk, Toruń, Elbląg) oraz rycerstwem, mającym mniejsze uprawnienia od szlachty polskiej. W 1440 przedstawiciele rycerstwa i miast pruskich utworzyli Związek Pruski, 1454 wzniecili powstanie zbrojne i poddali całość ziem pruskich Kazimierzowi IV Jagiellończykowi, który wydał akt inkorporacyjny Prus do Korony; wywołana tym wojna trzynastoletnia zakończyła się sukcesem Polski i pokojem toruńskim 1466. Dążenie zakonu do obalenia postanowień pokoju toruńskiego stało się przyczyną wybuchu nowej wojny polsko-krzyżackiej 1519–21, przerwanej rozejmem w Toruniu; wielki mistrz Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon i przyjąwszy luteranizm przekształcił go w księstwo świeckie, tzw. Prusy Książęce, z którego 1525 złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi I Staremu. Krzyżacy w Inflantach, którzy pod koniec XV w. uniezależnili się od wielkiego mistrza, w istocie stanowili odrębne państwo zakonne; w sytuacji rozprężenia wewnętrznego i osłabienia zakonu inflanckiego, 1558 nastąpił wybuch wojny inflanckiej 1558–83; wobec niepowodzenia obrony mistrz inflancki, G. Kettler, przeprowadził 1561 sekularyzację zakonu i poddał go Polsce i Litwie. Zakon w uszczuplonych rozmiarach, przetrwał w Niemczech; 1809 cesarz Napoleon I rozwiązał zakon, którego schronieniem stał się dwór Habsburgów w Wiedniu; 1918 zatracił rycerski charakter, stał się zakonem duchownym; w Austrii działał do 1938, po jej włączeniu do III Rzeszy, nielegalnie; 1947 zalegalizowany przez rząd austriacki; istnieje w Austrii, Włoszech, Niemczech, Belgii, Słowenii i na Morawach; zajmuje się działalnością duszpasterską, oświatową i charytatywną.

Bibliografia

M. BISKUP, G. LABUDA Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka — Społeczeństwo — Państwo — Ideologia, Gdańsk 1986.

Akt zawarcia pokoju toruńskiego, 1466

Malbork, zamek krzyżacki

Bitwa pod Grunwaldem, drzeworyt z Kroniki polskiej... M. Bielskiego, 1597.