Krymski, Półwysep, Krym, ukr. Krymśkyj piwostriw, Kryms'kyi pivostriv, ros. Krymskij połuostrow, Krymskij poluostrov,
półwysep w południowej części Ukrainy, między Morzem Czarnym a Morzem Azowskim; stanowi Republikę Autonomiczną Krymu;
Krymski, Półwysep
Encyklopedia PWN
powierzchnia 26,1 tysięcy km2, 2,4 mln mieszkańców (2008, wraz z miastem Sewastopol), głównie Rosjan, Ukraińców i Tatarów krymskich; stolica — Symferopol; ludność miejska 70%.
Większa część nizinna, na południu wznoszą się Góry Krymskie (najwyższy szczyt Roman-Kosz, 1545 m), opadające stromo ku wąskiej strefie nadbrzeżnej (zwanej Południowym Wybrzeżem Krymu); z lądem połączony Przesmykiem Perekopskim (szerokość do 8 km); na wschodzie i zachodzie drugorzędne półwyspy: Kerczeński i Tarchankucki; wzdłuż północno-wschodniego wybrzeża system zalewów Siwasz. Klimat umiarkowany ciepły, na południowym wybrzeżu śródziemnomorski; średnia temperatura w styczniu od 1°C na północy do 4°C na południu, w lipcu około 24°C; roczna suma opadów od 300–500 mm na południu do 500–700 mm na wschodzie i około 1000–1200 mm na zachodnich stokach gór; opady głównie w zimie. Okresowe rzeki, najdłuższa Sałhyr (204 km); ponad 50 słonych jezior (w tym kilka dużych limanowych). Pierwotne stepy (ostnicowe i ostnicowo-piołunowe) zostały zajęte pod uprawę; w Górach Krymskich lasy, głównie liściaste; na południowym wybrzeżu parki i ogrody z roślinnością śródziemnomorską i in.; w pobliżu Jałty Nikicki Ogród Botaniczny (założony 1812, około 1200 ha).
Wydobycie rud żelaza (Kercz), gazu ziemnego oraz soli kamiennej (Siwasz); liczne źródła mineralne (m.in. w pobliżu Bachczysaraju); przemysł spożywczy (winiarski, owocowo-warzywny, rozlewnie wód mineralnych), maszynowy (maszyny dla przemysłu spożywczego), stoczniowy (zbiornikowce), elektrotechniczny i elektroniczny, chemiczny (tworzyw sztucznych, chemii gospodarczej), lekki, materiałów budowlanych; w latach 80. ze względów ekologicznych wstrzymano budowę Krymskiej Elektrowni Jądrowej, koło Simeiz elektrownia słoneczna; uprawa zbóż, winorośli, drzew owocowych, tytoniu, roślin olejkodajnych (lawenda, róża, szałwia), słonecznika, ponadto soi, ryżu, warzyw; hodowla drobiu, bydła, owiec; południowe wybrzeże stanowi ważny region turystyczno-wypoczynkowy, największe uzdrowiska: Jałta, Ałuszta, Ałupka, Hurzuf, Eupatoria, Saki. Górska linia trolejbusowa Symferopol–Ałuszta–Jałta; przeprawa promowa przez Cieśninę Kerczeńską; rozwinięta żegluga pasażerska i turystyczna; główne porty morskie: Kercz, Sewastopol, Jałta, Teodozja; port lotniczy — Symferopol; wywóz win, konserw, zboża i in. artykułów spożywczych (głównie do Rosji).
Historia. Najstarszymi mieszkańcami Krymu byli Kimeryjczycy i Taurowie (od nich Krym nosił nazwę Tauryki, Taurydy); VII w. p.n.e. wyparli ich irańscy Scytowie. W VII–VI w. zaczęła się penetracja kolonistów greckich; głównymi osiedlami greckimi na północnym brzegu Morza Czarnego były: Tyras, przy ujściu Dniestru, Olbia (której ruiny znajdują się na prawym brzegu Bohu), Chersonez (obecnie w granicach miasta Sewastopol) i Teodozja; najstarszą i jednocześnie główną kolonią nad Bosforem Kimeryjskim (grecka nazwa Cieśniny Kerczeńskiej) był Pantikapajon (obecnie Kercz); w połowie V w. wszystkie osiedla greckie zjednoczyły się i utworzyły Królestwo Bosporańskie. Z plemionami Scytów kolonie utrzymywały stosunki pokojowe. W III–II w. Scytowie, wyparci przez swych wschodnich sąsiadów Sarmatów do stepowej części Krymu, zjednoczyli się z miejscową ludnością i utworzyli własne państwo, wkrótce podbite przez króla Pontu, Mitrydatesa VI Eupatora. W 2. połowie I w. p.n.e. Królestwo Bosporańskie zostało uzależnione od Rzymu. W III w. n.e. część Krymu opanowali Goci, 375 wtargnęli Hunowie; od IV w. Krym był obiektem ekspansji Bizancjum. Około V w. powstały miasta Mangup, Dori i in., które stały się ośrodkami władztw feudalnych. W X–XII w. część Krymu (Półwysep Tamański) zajmowało ruskie księstwo tmutarakańskie. W XIII w. Krym wszedł w skład Złotej Ordy; u schyłku XIII w. kupcy genueńscy nabyli od chana Złotej Ordy pozwolenie na założenie faktorii handlowej w Kaffie (Teodozja), Wenecjanie usadowili się w Sugdei (obecnie Sudak); walka Genui z Wenecją o kolonie czarnomorskie zakończyła się zwycięstwem Genui, która zawładnęła miastami greckimi na wybrzeżu Krymu: Chersonezem, Sugdeją, Cembalą (obecnie Bałakława) i Bosporem (starożytny Pantikapajon, obecnie Kercz). W 1443 feudałowie tatarscy na Krymie utworzyli samodzielny chanat krymski (1475–1774 w zależności wasalnej od Turcji). Po wojnie rosyjsko-tureckiej 1768–74 ogłoszony państwem niezależnym, w którym od 1777 gen. A. Suworow dokonywał pogromów ludności tatarskiej i masowych wysiedleń. W 1783 Krym przyłączono do Rosji; 1853–56 był głównym terenem działań krymskiej wojny. Podczas rewolucji 1905–07 powstanie marynarzy w Sewastopolu. Po zwycięstwie rewolucji lutowej na zjeździe Tatarów w Symferopolu 25 II 1917 wyłoniono Centralny Komitet Wykonawczy — stały organ autonomii tatarskiej, podległy Rządowi Tymczasowemu; po jego upadku i wyrażeniu przez Ukrainę zgody na odrębność Krymu powołano Republikę Krymską i XII 1917 kurułtaj uchwalił w Bachczysaraju konstytucję Tatarów krymskich; po zawarciu pokoju brzeskiego 1918 bolszewicy proklamowali Taurydzką Socjalistyczną Republikę Radziecką, nie uznaną przez okupujących Krym Niemców, którzy powołali rząd Krymu (VI–XI 1918), kierowany przez gen. M. Sulejmana Sulkiewicza; po wycofaniu się Niemców z Krymu na zjeździe radnych miast i ziemstw powołano tatarski rząd krajowy S. Kryma (1864–1936, działacz kadecki, Karaim), który XI 1918–IV 1919 przywrócił zarządzenia rosyjskiego Rządu Tymczasowego; po zajęciu Krymu przez Armię Czerwoną od V 1919 istniała Krymska Socjalistyczna Republika Radziecka, VI 1919 na Krym wkroczyły wojska gen. A. Denikina, do V 1920 zarządzany jak rosyjska gubernia; pod rządami gen. P. Wrangla odbył się zjazd Tatarów (V 1920) i na Krymie organizowano oświatę tatarską; po zwycięstwie bolszewików od XI 1920 komisarz Krymu (B. Kun), ustanawiał na półwyspie władzę komunistyczną; X 1921 proklamowano w ramach Rosyjskiej FSRR Krymską Autonomiczną Republikę Radziecką (z jej terytorium V 1944 NKWD pod zarzutem sprzyjania Niemcom deportowało ludność tatarską do Azji Środkowej), VI 1944 przekształconą w Obwód Krymski Rosyjskiej FSRR; z okazji 300. rocznicy zjednoczenia Ukrainy z Rosją, Krym przekazano 1954 Ukraińskiej SRR; VIII 1991 Obwód Krymski przekształcono w Krymską Republikę Autonomiczną Ukrainy; XI 1991 jej rząd zadeklarował samodzielność, jedność i niepodzielność Krymu i utworzył Republikę Krymską; konstytucja Ukrainy z 1996 ustanowiła Republikę Autonomiczną Krymu; od III 2014 pod kontrolą rosyjską.
