kreda

kreda,

trzeci i ostatni okres (jednostka geochronologiczna) ery mezozoicznej, trwający od ok. 135 do 65 mln lat temu; również nazwa systemu (jednostka chronostratygraficzna) obejmującego skały powstałe w tym czasie.

Nazwa systemu, wyróżnionego 1822 przez Holendra J. d’Omalius d’Halloy pochodzi od nazwy skały — kredy piszącej, charakterystycznej dla wielu formacji kredowych (kreda). System kredowy dzieli się na 2 oddziały: kredę dolną i kredę górną, którym w jednostkach geochronologogicznych odpowiadają 2 epoki: kreda wczesna i kreda późna.

Procesy geologiczne.

Okres kredy reprezentuje pełny cykl sedymentacyjny; rozpoczął się transgresją morza, której tempo i zasięg na przełomie kredy wczesnej i kredy późnej gwałtownie wzrósł, a skończył w schyłkowej kredzie raptowną regresją morza, której towarzyszyło wyraźne ochłodzenie klimatu. W efekcie, przez prawie całą kredę późną poziom oceanu światowego był bardzo wysoki (najwyższy w fanerozoiku) i według niektórych szacunków od 300 do 600 m wyższy niż obecnie. Z tych powodów utwory kredy dolnej i kredy górnej wyraźnie się różnią. Kreda dolna jest wykształcona głównie w postaci skał okruchowych powstałych w pobliżu obszarów lądowych (głównie iły, iłowce, mułowce, piaskowce, zlepieńce), natomiast w kredzie górnej dominują skały węglanowe i węglanowo-krzemionkowe (kreda pisząca, wapienie, margle, opoki).

Na początku kredy (ok. 135–120 mln lat temu) kontynenty leżały blisko siebie. Na półkuli północnej, zespolone w jeden wielki kontynent, zwany Laurazją, znajdowały się Ameryka Północna wraz z Grenlandią, oddzielone od Eurazji wąskim i płytkomorskim basenem Morza Północnego. Na południe od Laurazji rozpościerał się środkowy Ocean Atlantycki, przechodzący ku wschodowi w ocean Tetydy. Na południe od tych równoleżnikowych oceanów znajdowały się lądy wchodzące wczesniej w skład Gondwany. Na przełomie kredy wczesnej i późnej (ok. 100 mln lat temu) południkowy proto-Atlantyk, oddzielający Amerykę Południową od Afryki, był basenem niesłychanie wąskim, z zaczątkami skorupy oceanicznej jedynie w najbardziej południowej, szerokiej strefie. W kredzie późnej, wskutek podniesienia się poziomu oceanu światowego większość kontynentów pokryły płytkie morza. Na półkuli południowej postępowało coraz szybsze rozsuwanie się kontynentów, wywołane rozrostem skorupy oceanicznej (ekspansja dna oceanicznego), czemu towarzyszył silny wulkanizm. W ciągu kredy późnej (ok. 90–80 mln lat temu) kontynenty na półkuli południowej, wyłączywszy zespoloną Antarktydę i Australię, rozdzielały niezbyt szerokie baseny oceaniczne. Pomiędzy kontynentami, w mobilnych tektonicznie obszarach, znajdowały się mikrokontynety i łuki wyspowe, których kolizje powodowały lokalne ruchy orogeniczne, odnoszone do wczesnych faz orogenezy alpejskiej (główne fazy tej orogenezy odbyły się na przełomie wczesnego i późnego trzeciorzędu); ruchy te doprowadziły m.in. do sfałdowania Masywu Bihorskiego w Rumunii, Tatr i Pienin, Alp Wschodnich; na przełomie kredy i trzeciorzędu takie ruchy zaznaczyły się w Górach Skalistych (laramijska faza orogeniczna), Pirenejach, Górach Dynarskich, południowo-wschodnich Himalajach, Kaukazie, Taurusie.

Świat roślinny i zwierzęcy.

Flora lądowa we wczesnej kredzie była jeszcze taka jak w jurze — występowały bennetyty, miłorzębowe, sagowce, którym towarzyszyły znane już od późnego paleozoiku inne rośliny nagozalążkowe, np. szpilkowe. U schyłku wczesnej kredy pojawiły się pierwsze rośliny okrytozalążkowe, które dominowały w kredzie późnej; mają one w stanowiskach flor górnokredowych z reguły ponad 50%, a niekiedy aż 90% przedstawicieli. Ta zasadnicza zmiana flor lądowych na przełomie kredy wczesnej i kredy późnej wyznacza granicę między 2 erami rozwoju flory: mezofityczną i kenofityczną. W kredzie późnej pojawiły się rośliny okrytozalążkowe znane współcześnie (magnolia, platan, bluszcz, aralia, wierzba, buk, dąb, topola, orzech, eukaliptusy) oraz wymarłe, charakterystyczne tylko dla tej epoki (np. Credneria). W wyniku późnokredowej transgresji morza ogromny rozwój nanoplanktonu — jednokomórkowych planktonicznych glonów morskich wytwarzających mikroskopijne szkielety, złożone z wapiennych płytek objął również pokryte przez morze znaczne połacie kontynentów, na których powstawały grube pokłady kredy piszącej. Kreda jest w historii Ziemi 2. okresem wielkiego rozwoju otwornic, głównie planktonicznych, które pojawiły się w późnej jurze; otwornice te wraz z glonami, podobnie jak dziś, stanowiły początek łańcucha troficznego dla organizmów żyjących w morzach i oceanach. Stąd też zespoły morskich bezkręgowców były zbliżone do współczesnych i właśnie kreda jest uznawana za okres powstania „nowoczesnego” systemu oceanicznego. Oprócz znanych współcześnie: mszywiołów, ramienionogów, koralowców sześciopromiennych, mięczaków, szkarłupni, stawonogów (m.in. kraby, raki), ryb, żyły wymarłe z końcem kredy i cechujące się szybkimi przemianami ewolucyjnymi amonity i małże (głównie Inoceramus), których kopalne szczątki są wykorzystywane do standardowych biostratygraficznych podziałów utworów kredy. Całkowicie wymarłe duże morskie gady reprezentują mozazaury i plezjozaury. Na lądach nadal dominowały wielkie gady dinozaury. W cieniu dinozaurów pozostawały niewielkie ssaki, wśród których w kredzie późnej pojawiły się ssaki łożyskowe. Ptaki morskie nielotne, polujące na ryby, osiągały długość 1,2 m i były znacznie większe niż latające.

Koniec okresu kredy znaczy jedno z największych w historii Ziemi wymierań organizmów, zwane wielkim wymieraniem (wymieranie szczepów). Raptownie wymierały amonity, belemnity, wyspecjalizowane małże rudysty i inoceramy, wielkie gady. Kryzys rozwoju dotknął także nanoplankton wapienny, planktoniczne otwornice, mięczaki. To wielkie wymieranie na pograniczu kredy i trzeciorzędu nie obejmowało jednak lądowych roślin okrytozalążkowych. Wielkie wymieranie wielu innych grup organizmów wyznacza granicę między erami: mezozoiczną i kenozoiczną; spowodowane zostało albo upadkiem na Ziemię wielkiego meteorytu, lub — jak sądzi część badaczy — powszechną regresją morza i ochłodzeniem klimatu.

Skały.

Wśród utworów kredy w Europie występują skały w kilku facjach; fację lądową i słodkowodno-lądową, zwaną wealdem (nazwa od lesistego obszaru w południowej Anglii), powstałą we wczesnej kredzie reprezentują skały okruchowe (iłowce, mułowce, piaskowce, zlepieńce), zawierające szczątki lądowych i słodkowodnych roślin i zwierząt (w tym kości dinozaurów); utwory tego typu są szeroko znane z platformowego obszaru Europy, w tym również z Niżu Polskiego. Płytkomorskie skały organogeniczne, charakterystyczne dla mórz ciepłych, szeroko rozprzestrzenione w górnych piętrach kredy dolnej na południowych brzegach kontynentu europejskiego i w zewnętrznej strefie Tetydy to facja zwana urgonem (nazwa od miasta Orgon w południowej Francji); znana m.in. z Alp, gór Jura, serii wierchowej Tatr, Karpat Marmaroskich; tworzą ją masywne wapienie rafowe zbudowane z korali, glonów wapiennych, gruboskorupowych małży, skorupek dużych otwornic bentonicznych. Fację gozawską (nazwa od miasta Gosau w Austrii) stanowią płytkomorskie osady kredy górnej: są to występujące na przemian skały okruchowe (brekcje, zlepieńce, piaski i piaskowce) z wkładkami lignitów i skały węglanowe (wapienie i margle), znane z zewnętrznej strefy oceanu Tetydy; wapienie (rafowe) zawierają specyficzne małże — rudysty, a także korale i wielkie otwornice; skały tej facji występują w środkowych i wschodnich Alpach, na Węgrzech, w Rumunii (Masyw Bihorski) oraz Górach Dynarskich. Kreda pisząca to facja pelagicznych osadów węglanowych z krzemieniami, szeroko rozprzestrzenionych w Europie, Ameryce Północnej czy Australii, powstała w morzach epikontynentalnych na głębokości 300–600 m.

W Polsce utwory kredy występują na powierzchni w Sudetach, na Opolszczyźnie, Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, w niecce miechowskiej, mezozoicznym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, na Lubelszczyźnie, w Karpatach fliszowych, Pieninach, Tatrach. Na północy kraju osady kredy (do 3 km miąższości) są przykryte niezbyt grubymi utworami trzeciorzędu i czwartorzędu; znane są z licznych wierceń na Niżu Polskim; w profilach górnej kredy Niżu Polskiego i Karpat fliszowych znajdują się wkładki bentonitów, tufów i tufitów; kreda pisząca występuje na Lubelszczyźnie, znana jest również w postaci kier lodowcowych wśród osadów czwartorzędu, np na wyspie Wolin.