Kraszewski Józef Ignacy

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kraszewski Józef Ignacy, pseud. B. Bolesławita, ur. 28 VII 1812, Warszawa, zm. 19 III 1887, Genewa,

powieściopisarz, poeta, publicysta, historyk, wydawca, działacz społeczny.

1830 uczestnik spisku przedpowstaniowego w Wilnie (1831–32 więziony), 1841–51 wydawca i redaktor „Athenaeum”; początkowo w kręgu koterii petersburskiej, stał się w ciągu lat 50. rzecznikiem umiarkowanych idei liberalno-demokratycznych (1858 upomniany na audiencji przez papieża Piusa IX za „niemoralną” tendencję dzieł), antycypujących program pozytywizmu; 1859–62 redaktor „Gazety Codziennej” (od 1861 „Gazeta Polska”); 1863 zagrożony aresztowaniem wyjechał z Warszawy i osiadł w Dreźnie; zwalczał w prasie europejską antypowstaniową propagandę rosyjską, po klęsce powstania zaś tendencje konserwatywno-ugodowe i ultramontańskie w kraju ( „Z roku... Rachunki” 1867–70), rozwijał także działalność przeciw zaborcom (1883–85 więziony w Moabicie i Magdeburgu za współpracę z wojskowym wywiadem francuskim); 1879 uczczony w Krakowie jubileuszem 50-lecia twórczości (który stał się ogólnopolską manifestacją kulturalną i patriotyczną); 1882 inicjator i współzałożyciel Macierzy Polskiej; od 1872 członek AU. Z rozległej i różnorodnej twórczości Kraszewskiego, obejmującej prawie wszystkie dziedziny piśmiennictwa (ponad 600 tomów), a także malarstwo i muzykę, popularność zachowały liczne powieści historyczne, nowatorskie wówczas w sposobie łączenia fikcji i faktów historycznych (Kraszewski wypracował różny od walterskotowskiego typ romansu dokumentalnego), zawierające obraz dziejów Polski, ukształtowany polemicznie wobec historiozofii szkoły krakowskiej (cykl 29 powieści przedstawiających historię polską od czasów prahistorycznych — Stara baśń 1875, do Augusta III — Saskie ostatki 1889, ponadto Zygmuntowskie czasy 1846, tzw. trylogia saska: Hrabina Cosel 1874, Brühl 1875, Z siedmioletniej wojny t. 1–2 1876, powieści z czasów stanisławowskich, m.in. Macocha 1873, Barani kożuszek 1880), tzw. powieści ludowe, zwłaszcza Ulana (1843), ze śmiałą i nowatorską wówczas analizą przeżyć chłopki skrzywdzonej przez pana (do tego cyklu należą m.in. Ostap Bondarczuk 1847, Chata za wsią, t. 1–3 1854–55, Jermoła 1857) oraz niektóre współczesne powieści społeczno-obyczajowe (Latarnia czarnoksięska 1843–44) i społeczno-polityczne zwłaszcza związane z powstaniem styczniowym (Dziecię Starego Miasta 1863) i popowstaniową polemiką z konserwatyzmem (Morituri, t. 1–2 1874, Szalona, t. 1–2 1882). Ponadto wiersze (Bajki i bajeczki 1855), opowiadania, utwory dramatyczne (komedia Panie Kochanku 1867), szkice z podróży (Kartki z podróży 1858–64, wydanie 2 t. 1–2 1977), studia literackie (Kraszewski o powieściopisarzach i powieściach 1962), historyczne (Polska w czasie trzech rozbiorów, t. 1–3 1872–75), edycje źródeł historycznych i pamiętników oraz Dzieł W. Szekspira (t. 1–3 1875–77), wspomnienia (Pamiętniki 1972); przez całe życie prowadził rozległą korespondencję. Nazwany „człowiekiem-instytucją” odegrał doniosłą rolę w ukształtowaniu kultury polskiej XIX w. Powieści ludowe (t. 1–2 1955), Cykl powieści historycznych... (t. 1–29 1958–63), Dzieła: Powieści obyczajowe (1959–88), Powieści historyczne (1961–91); Poezje wybrane (1988).