Kompania Wschodnioindyjska

Kompania Wschodnioindyjska, East India Company,

angielska kompania handlowa, istniejąca 1600–1873;

powołana patentem Elżbiety I; otrzymała w Anglii monopol na handel „w Indiach Wschodnich” (tj. w południowej, południowo-wschodniej i wschodniej Azji), potwierdzony 1657 przez O. Cromwella; rywalizowała (również zbrojnie) z kupcami portugalskimi i holenderskimi, w XVIII w. — także francuskimi; w 1. połowie XVII w. przegrała rywalizację z Holendrami w Indonezji; zdobyła natomiast wpływy w Indiach: otrzymała koncesje handlowe od Wielkiego Mogoła, zakładała fortece i faktorie (1612 Surat, 1639 Madras, 1690 Kalkuta), 1668 otrzymała Bombaj; rozszerzyła aktywność handlową na Zatokę Perską, Azję Południowo-Wschodnią i Chiny (zwłaszcza import herbaty za eksport opium); uzyskała prawo posiadania ziemi, zawierania traktatów, utrzymywania fortec i wojska, bicia własnego pieniądza, jurysdykcji nad poddanymi brytyjskimi; prowadziła typową politykę kolonialną, w 2. połowie XVIII i 1. połowie XIX w. opanowała prawie cały subkontynent indyjski; była spółką prywatną, kierowaną przez wybieraną Radę Dyrektorów, ze statutem odnawianym przez parlament brytyjski; 1784 działalność polityczną Kompanii Wschodnioindyjskiej poddano kontroli parlamentu i rządu; 1813 utraciła monopol na handel indyjski, 1833 — na handel z Chinami i stała się faktycznie agendą rządu do spraw Indii; po powstaniu sipajów 1858 jej prawa i posiadłości przejęła Korona brytyjska, likwidacja Kompanii Wschodnioindyjskiej trwała do 1873; Kompania Wschodnioindyjska dała początek brytyjskiemu panowaniu kolonialnemu w Indiach.