Kołłątaj Hugo
 
Encyklopedia PWN
Kołłątaj Hugo, ur. 1 IV 1750, Derkały Wielkie (Wołyń), zm. 28 II 1812, Warszawa,
działacz i pisarz polityczny, organizator nauki i oświaty, filozof, ksiądz.
Kalendarium
Urodził się 1 IV 1750 w Derkałach Wielkich (Wołyń).
Ukończył uniwersytet w Krakowie, później studiował we Włoszech. Po powrocie do kraju, od 1775 był kanonikiem krakowskim i współpracownikiem Komisji Edukacji Narodowej (KEN), z jej ramienia 1777 dokonał reformy, której celem było odrodzenie uniwersytetu w Krakowie; 1783–86 rektor tej uczelni; opracował również plan rozbudowy szkół w całym kraju, który stał się podstawą ustaw KEN. Był głównym ideologiem polskiego oświecenia.
Zwolennik reform ustrojowych
Związany ze stronnictwem królewskim; od 1786 był referendarzem litewskim. W Warszawie skupił Kołłątaj wokół siebie grono osób zainteresowanych reformą ustroju (T.A. Ostrowski, S. Małachowski, L. Strasser i in.) oraz zespół radykalnych publicystów, który przeciwnicy nazwali Kuźnicą Kołłątajowską. W tym czasie zbliżył się do opozycji antykrólewskiej, która konsolidowała się w przeddzień Sejmu Czteroletniego 1788–92. Utrwalił ostatecznie swe stosunki z ugrupowaniem Czartoryskich i Potockich, odegrał zasadniczą rolę w uformowaniu się na sejmie i wokół niego stronnictwa „prawdziwych patriotów”. Współtwórca programu stronnictwa, którego tezy wyłożył w wydawanych anonimowo listach do marszałka sejmu S. Małachowskiego (Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka, cz. 1–3 1788–89), uzupełnionych 1790 Prawem politycznym narodu polskiego. W tymże roku przyczynił się do pozyskania Stanisława Augusta Poniatowskiego dla wspólnej akcji reformatorskiej, w szczególności ułożenia Konstytucji 3 maja 1791; Kołłątaj był jednym z jej autorów.
Reformy społeczno-gospodarcze
Podjął również ożywioną działalność w ruchu mieszczańskim. Zredagował memoriał miast, który delegaci miast złożyli XII 1789 królowi i dygnitarzom państwowym podczas tzw. czarnej procesji. Był jednym z twórców i przywódców pierwszego w Polsce, zorganizowanego V 1791 stronnictwa politycznego — Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Mimo oporu przeciwników zarzucających mu nadmierny radykalizm, od 1791 był podkanclerzym koronnym. Opierając się na rozwiniętych przez siebie ideach fizjokratów, współtworzył projekt dalszej przebudowy kraju i opracowanie „konstytucji ekonomicznej”, która miała m.in. zmienić położenie chłopów. Oparcie dla Rzeczypospolitej widział Kołłątaj w Prusach i w Wielkiej Brytanii, a także w rewolucyjnej Francji, z której posłem w Warszawie ułożył na wiosnę 1792 projekt przymierza. Jednakże nie wierząc w możliwości obronne Polski, VII 1792 opowiedział się za porozumieniem z Katarzyną II za cenę utrzymania niektórych reform. Złożył akces do konfederacji targowickiej, która go jednak odrzuciła. Na emigracji w Lipsku napisał i ogłosił 1793, wraz z I. Potockim i F.K. Dmochowskim, dzieło O ustanowieniu i upadku konstytucji 3 maja (t. 1–2 1793).
Powstanie kościuszkowskie
Współuczestniczył w przygotowaniu powstania kościuszkowskiego 1794; współautor aktu powstania, uniwersału połanieckiego, ustawy o nadzieleniu ziemią chłopów biorących udział w powstaniu. W powstaniu kierował wydziałem skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej, stał się wówczas rzecznikiem radykalnych reform społeczno-gospodarczych, głoszonych przez tzw. jakobinów polskich; z tej racji określany przez swoich przeciwników „polskim Robespierrem”. Po rzezi Pragi dokonanej przez wojska rosyjskie uszedł z Warszawy — ścigany na mocy decyzji władz rosyjskich, został aresztowany 1794 w Galicji przez Austriaków. Więziony w twierdzy Josefstadt i w Ołomuńcu 1794–1802. Od 1798 członek tajnego Towarzystwa Republikantów Polskich. Po uwolnieniu osiadł na Wołyniu, gdzie do 1806 pracował z T. Czackim nad założeniem liceum w Krzemieńcu. Od 1809 członek TPN w Warszawie. W I 1807 został internowany przez władze rosyjskie i na rozkaz Aleksandra I Romanowa wywieziony do Moskwy, gdzie przebywał do V 1808.
Ostatni okres życia
Ostatni okres życia Kołłątaj spędził w Księstwie Warszawskim. W 1811 ogłosił Porządek fizyczno-moralny, dzieło poświęcone zagadnieniom filozofii społecznej; przedstawił w nim koncepcję człowieka opartą na idei „porządku fizyczno-moralnego”, przejętej od francuskich fizjokratów — na tej podstawie zbudował Kołłątaj system etyki i filozofii społecznej, w których akcentował naturalną i konieczną korelatywność uprawnień i zobowiązań człowieka; wiązało się to u Kołłątaja z przekonaniem o celowości „porządku fizyczno-moralnego”, ujmowanego jako naturalna podstawa, a zarazem sankcja harmonii i ładu moralnego w świecie. Traktat Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii (ogłoszony 1842) jest pierwszą w naszej nauce próbą ujęcia koncepcji ewolucyjnych. Zmarł 28 II 1812 w Warszawie.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia