Kołakowski Leszek

fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kołakowski Leszek, ur. 23 X 1927, Radom, zm. 17 VII 2009, Oksford,

filozof, historyk filozofii i myśli religijnej, eseista, publicysta, prozaik.

Urodził się 23 X 1927 w Radomiu. Studiował filozofię na Uniwersytecie Łódzkim i Uniwersytecie Warszawskim. Pracownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego (od 1964 profesor) i Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Redaktor (1957–59), a następnie członek redakcji „Studiów Filozoficznych”. W 1954–57 jeden z głównych publicystów i eseistów „Nowej Kultury” (członek redakcji do 1958) i „Po prostu”, w latach 60. współpracownik „Argumentów” i „Twórczości”. W 1952–56 związany z linią ortodoksyjnego marksizmu; później przeszedł na pozycje rewizjonistyczne; 1966 usunięty z PZPR, po wydarzeniach marcowych 1968 pozbawiony katedry — emigrował. Wykładał filozofię na uniwersytetach w Kanadzie i USA; 1970 osiadł w Oksfordzie, związawszy się z tamtejszym All Souls College. W latach 70. i 80. współpracował z polskimi pismami emigracyjnymi, m.in.: „Kulturą”, „Aneksem”, „Zeszytami Literackimi” i „Pulsem”, oraz drugoobiegowym „Zapisem”. Publikował też w językach niemieckim i angielskim (w tym ostatnim powstało wiele ważnych prac filozoficznych). Członek założyciel KOR (1976) i jego przedstawiciel zagraniczny; z tego powodu wprowadzono w kraju zapis cenzorski na jego nazwisko (nieformalnie zapis ten działał od 1968), zniesiony dopiero pod koniec lat 80. W 1977 otrzymał Pokojową Nagrodę Księgarzy Niemieckich. Od 1991 członek PAN. W 1997 odznaczony Orderem Orła Białego. W 2003 otrzymał, po raz pierwszy przyznaną, Nagrodę im. Johna Klugego w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych.

Publicysta, ewolucja poglądów

Jako publicysta Kołakowski był w 2. połowie lat 50. i w latach 60. zaangażowany z jednej strony w polemikę z katolicyzmem i, szerzej, światopoglądem religijnym (Szkice o filozofii katolickiej 1955, Notatki o współczesnej kontrreformacji 1962), z drugiej zaś — w próbę „humanizacji” marksizmu, redefinicji lewicowości (jako „postawy permanentnego rewizjonizmu rzeczywistości”) i, w efekcie, w krytykę ograniczeń wolności intelektualnej w „realnym socjalizmie” (wyrazem tego był np. głośny szkic Czym jest socjalizm?, napisany dla „Po prostu” X 1956, ale skonfiskowany przez cenzurę; druk w: Pochwała niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955–1968, t. 2, Londyn 1989; tom ten zawiera najważniejsze „rewizjonistyczne” teksty Kołakowskiego). Wiele artykułów i esejów Kołakowskiego z tego okresu było przedmiotem burzliwych sporów i polemik, a nawet bezpardonowych ataków na autora; niektóre — jak np. Kapłan i błazen („Twórczość” 1959 nr 10) — stały się kanonicznymi tekstami polskiej humanistyki. Tym 2 kierunkom publicystyki odpowiadały 2 obszary zainteresowań naukowych Kołakowskiego: historia nowożytnej myśli religijnej (zwłaszcza XVII-wiecznej) oraz historia idei (szczególnie krytyczna refleksja nad racjonalizmem i założeniami cywilizacji współczesnej). Na obydwu obszarach można zaobserwować znamienną ewolucję poglądów Kołakowskiego w kierunku coraz większego zrozumienia dla religijnych poszukiwań człowieka, podkreślenia roli sacrum w kształtowaniu się i trwaniu cywilizacji oraz opisywania napięć między wiarą religijną a rozumem.

Główne prace filozoficzne

Główne prace Kołakowskiego z historii myśli religijnej i filozofii religii to: Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym XVII wieku (1965), Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii (wydanie polskie poza cenzurą 1982, następne pt. Religia 1985, wydane w Londynie 1987, oficjalne wydanie krajowe 1988), Horror metaphysicus (1988, wydanie polskie 1990), Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu (1994). Bardzo ważnym dziełem Kołakowskiego — historyka filozofii, jest obszerna krytyczna synteza Główne nurty marksizmu. Powstanie — rozwój — rozkład (t. 1–3, Paryż 1976–78, wydanie 2 poprawione Londyn 1988, wydanie krajowe 1981, wydanie 2 krajowe pełne 1989). Inne prace filozoficzne to m.in.: Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy (1958), Filozofia pozytywistyczna: od Hume’a do Koła Wiedeńskiego (1966), Obecność mitu (Paryż 1972), Husserl i poszukiwanie pewności (1975, wydanie polskie 1987), Bergson (1985, wydanie polskie 1997). Istotną cechą eseistyki filozoficznej Kołakowskiego z lat 70., 80. i 90. jest sceptyczna, a niekiedy otwarcie krytyczna postawa autora wobec współczesnej kultury i polityki, akcentująca zagrożenia wynikające z relatywizmu, immoralizmu oraz zaburzenia równowagi pomiędzy czynnikami tradycyjnie decydującymi o kształcie kultury (eseje z tomów Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, Londyn 1982, Cywilizacja na ławie oskarżonych 1990 oraz Moje słuszne poglądy na wszystko 1999).

Twórczość literacka

Twórczość literacką Kołakowskiego — wprzęgniętą w prowadzone przez niego polemiki światopoglądowe — cechuje umiejętne połączenie starannej stylizacji z jawnym działaniem parodystycznym i elementami groteski (ironia, dowcip, przesadna kunsztowność, szczególnie tytułów, doprowadzanie argumentacji przeciwnika do absurdu) w celu uwypuklenia konwencjonalności takiego, a nie innego sposobu roztrząsania problematyki filozoficznej (13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych 1963).

Inne ważniejsze prace: Światopogląd i życie codzienne (1957), Kultura i fetysze (1967), Traktat über die Sterblichkeit der Vernunft (1967), Leben trotz Geschichte: Lesebuch (1977), Mini-wykłady o maxi-sprawach... (S. 1–3 1997–2000), Myśli wyszukane (2000).