kolektywizacja rolnictwa

kolektywizacja rolnictwa,

proces łączenia gruntów chłopskich w gospodarstwa będące własnością grupową (spółdzielczą).

Kolektywizacja rolnictwa była środkiem całkowitej likwidacji własności prywatnej i zapewnienia pełnej kontroli partii komunistycznej nad gospodarką i życiem społecznym wsi, oraz uzyskania środków materialnych i siły roboczej do budowy przemysłu. Podczas kolektywizacji rolnictwa stosowano środki przymusu ekonomicznego (zwiększone obciążenia podatkowe, szczególnie dużych gospodarstw indywidualnych, obowiązkowe dostawy produktów rolnych), nacisk administracyjno-policyjny i propagandowy oraz przemoc fizyczna, przeradzające się w terror — w ZSRR w masowej skali (pacyfikacje, aresztowania, deportacje w inne regiony kraju, niszczenie gospodarstw). Spółdzielnie rolnicze uzyskiwały pomoc kredytową i techniczną od władz państwowych (niewystarczającą ze względu na zbyt małe możliwości finansowe państwa i masowy charakter kolektywizacji). W sowieckiej Rosji początkowo powstawały dobrowolne komuny rolne i artele — formy zbiorowego gospodarowania w rolnictwie, nawiązujące do tradycyjnych rosyjskich wspólnot wiejskich (obszczina); 1925–28 podczas odchodzenia od wprowadzonej 1921 Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) stopniowo wzmacniano ekonomiczny i administracyjny nacisk wymuszający organizowanie kołchozów. Pod koniec lat 20. ideę szybkiej i bezwzględnej kolektywizacji rolnictwa w ZSRR, mimo sprzeciwu części członków Biura Politycznego KC WKP(b) — tzw. prawicowej opozycji (N.I. Bucharin i A.K. Rykow), zaczął forsować Stalin. W I 1930 gwałtownie przyspieszono jej realizację, zwłaszcza w głównych rejonach zbożowych, stosując masowy terror; bogatych chłopów (kułaków), później również średnio- i małorolnych wywożono z rodzinami do łagrów lub deportowano na Syberię. Terror wywołał zbrojny opór wsi w całym ZSRR, m.in. na północnym Kaukazie; podczas pacyfikacji oddziały bezpieczeństwa wewnętrznego (OGPU) i Armii Czerwonej spowodowały śmierć ok. 1 mln osób. Na Ukrainie oddziały OGPU przełamując bojkot kołchozów podjęty przez chłopów, niszczyły gospodarstwa i zbiory, blokowały dostawy żywności na wieś, co wywołało klęskę głodu (na początku lat 30. spowodowała śmierć co najmniej 4,5 mln osób). Na początku 1929 było 4% skolektywizowanych gospodarstw chłopskich, na początku 1930 ok. 20%, 1932 ponad 60%, a 1936 — 90%. Kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do śmierci ok. 14,5 mln osób, załamania produkcji rolnej, spadku pogłowia zwierząt hodowlanych (1929–33 koni i trzody chlewnej o połowę), racjonowania żywności, obniżenia stopy życiowej ludności (co najmniej o 40%). Rolnictwo sowieckie dopiero pod koniec lat 50. osiągnęło przedrewolucyjny poziom produkcji, jednak bez poprawy wydajności. W 1940–41 kolektywizację rolnictwa przeprowadzono na włączonych do ZSRR obszarach Polski, Litwy, Łotwy, Estonii i części Mołdawii. Po zdobyciu władzy przez komunistów w państwach Europy Środkowej, 1944–45 przeprowadzono reformę rolną (parcelacja wielkiej własności ziemskiej i podział ziemi wśród chłopów). VI 1948 Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform) przyjęło rezolucję w sprawie kolektywizacji rolnictwa we wszystkich państwach komunistycznych; od 1948–49 prowadzono ją stosując wszelkie środki nacisku; od 1953 ograniczono tempo kolektywizacji rolnictwa i zrezygnowano z najostrzejszych metod przymusu, jednak do początku lat 60. zrealizowano ją we wszystkich krajach (z wyjątkiem Polski).

W Polsce VI 1948 KC PPR podjął decyzję o przeprowadzeniu kolektywizacji rolnictwa. Do 1951, mimo stosowania środków przymusu, powstało ok. 2,2 tysięcy spółdzielni, zajmujących ok. 0,8% użytków rolnych i liczących ok. 23 tysięcy członków. Zorganizowano 4 typy spółdzielni rolniczych, m.in. zrzeszenia uprawy ziemi (ZUZ) — obejmujące wspólne użytkowanie gruntów rolnych przy zachowaniu prywatnej własności pozostałych części gospodarstwa, rolnicze zespoły spółdzielcze (RZS) — tworzone z przejętych do wspólnego użytkowania: ziemi i inwentarza. Do spółdzielni przystępowali głównie słabsi ekonomicznie chłopi, którzy ziemię często otrzymali 1944–45 podczas parcelacji i osadnictwa na ziemiach przyłączonych do Polski. Od VI 1952, gdy wprowadzono przywileje dla spółdzielni i zaostrzono represje wobec opornych (m.in. bezprawne domiary podatkowe, rewizje, niszczenie dobytku, liczne aresztowania), liczba spółdzielni zaczęła szybko wzrastać: 1953 było ich ok. 7,8 tysięcy, z 1207 tysięcy ha użytków rolnych (6,7% użytków rolnych w kraju) i z ok. 160 tysięcy członków; 1955 — 9,8 tysięcy z uprawianym obszarem 1638 tysięcy ha (9,2%) i liczących ok. 205 tysięcy członków. Przeciętna spółdzielnia zrzeszała ok. 20 członków, dysponujących ok. 80 ha gruntów i ok. 65 sztukami bydła i trzody chlewnej; osiągała niższą od gospodarstw indywidualnych produkcję z 1 ha. Stosowane podczas kolektywizacji rolnictwa środki przymusu i obciążenia gospodarstw prywatnych spowodowały spadek produkcji rolnej po 1950 i zagroziły ruiną rolnictwa; KC PZPR odpowiedzialnością za skutki swojej polityki obciążył bezpośrednich jej wykonawców, publicznie potępiono metody kolektywizacji rolnictwa w Gryficach (1950), Drawsku Pomorskim (1951) i na Lubelszczyźnie (1953). W 1955–56 władze PZPR stopniowo rezygnowały z forsownej kolektywizacji rolnictwa, ograniczono obciążenia finansowe gospodarstw indywidualnych; nastąpiło żywiołowe rozwiązywanie spółdzielni, po 1956 ich liczba wahała się w granicach 1,8 tysiąca.