Kazimierz IV Jagiellończyk

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kazimierz IV Jagiellończyk, z dynastii Jagiellonów, ur. 30 XI 1427, Kraków, zm. 7 VI 1492, Grodno,

król polski, wielki książę litewski.

Urodził się 30 XI 1427 w Krakowie. Był synem Władysława II Jagiełły i Zofii (Sonki), młodszym bratem Władysława III Warneńczyka, ojcem m.in.: Władysława II Jagiellończyka, Kazimierza, Jana I Olbrachta, Aleksandra, Zygmunta I Starego. Wychowawcą Kazimierza był m.in. Wincenty Kot z Dębna, zapewne więc wychowanie odebrał staranne, choć J. Długosz (a za nim niektórzy badacze) uważa go za nieuka i analfabetę (na podstawie braku własnoręcznych podpisów króla na dokumentach). W 1438 został wybrany przez część stanów czeskich na króla, planu tego jednak nie zrealizowano, m.in. wskutek oporu biskupa Z. Oleśnickiego, niechętnego husytom. W 1440 został wysłany na Litwę, gdzie obwołano go, wbrew woli Polaków, wielkim księciem; w ten sposób unia polsko-litewska została na jakiś czas zerwana; Kazimierz, mimo młodego wieku i niechęci części bojarów (urządzano nawet zamachy na jego życie), doprowadził do stabilizacji sytuacji na Litwie i utworzył, na drodze rozdawnictwa ziem i urzędów, własne stronnictwo.

Król Polski

Na wiadomość o śmierci Władysława III pod Warną (1444) panowie polscy zebrani w Sieradzu (IV 1445) postanowili zaprosić Kazimierza Jagiellończyka na tron polski; pertraktacje ciągnęły się 2 lata, gdyż Kazimierz nie chciał zobowiązać się do potwierdzenia przywilejów szlachty; dopiero VI 1447 przyjechał do Polski, gdzie na Wawelu dokonano koronacji, ale — niechętny uszczupleniu swej władzy — potwierdził przywileje dopiero 1453. Pierwsze lata panowania były szczególnie trudne, bowiem przeciw królowi występował biskup krakowski, a wkrótce kardynał Oleśnicki; w celu ukrócenia wszechwładzy potężnego duchownego Kazimierz Jagiellończyk wykorzystał antagonizm między Małopolską i Wielkopolską, tworząc grupę swych zwolenników z panów wielkopolskich; ich poparcie było królowi potrzebne m.in. do zapewnienia wpływu na obsadę biskupstw. Wykorzystując walki w Rzymie między papieżem Mikołajem V a antypapieżem Feliksem, uzyskał od Mikołaja prawo obsady 20 beneficjów; w wyniku zabiegów 1452 i 1460–62 doprowadził do osadzenia na biskupstwie krakowskim swoich kandydatów: Tomasza ze Strzempina, a następnie J. Gruszczyńskiego (wbrew nominatowi kapituły i papieża, Jakubowi z Sienna); poza Warmią — gdzie wbrew Kazimierzowi diecezję objął najpierw popierany przez króla węgierskiego Macieja Korwina i zaprzyjaźniony z Krzyżakami M. Tungen (tzw. wojna księża), a następnie Ł. Watzenrode — król obsadzał bez przeszkód swymi ludźmi opróżnione biskupstwa, realizując zasadę wyższości władzy świeckiej nad duchowną.

Wojna trzynastoletnia 1454–66

Najważniejszym osiągnięciem Kazimierza Jagiellończyka było doprowadzenie w toku wojny trzynastoletniej 1454–66 do zjednoczenia Pomorza Wschodniego z Polską i odzyskania szerokiego dostępu do morza. W III 1454 Związek Pruski, założony przez wrogą panowaniu Krzyżaków na tych ziemiach szlachtę i mieszczan, zwrócił się do króla z prośbą o wcielenie ponowne Pomorza do Królestwa Polskiego; 6 III 1454 kancelaria królewska wydała akt inkorporacyjny (inkorporacja Prus do Polski 1454). Wojnę rozpoczęło powstanie miast pruskich (Gdańsk) przeciw Zakonowi i przybycie Kazimierza Jagiellończyka do Prus. Wojna była trudna ze względu na brak środków finansowych, o które król zabiegał u szlachty (podatki), duchowieństwa (pożyczki sreber kościelnych) i mieszczan (pożyczki pod zastaw dóbr królewskich, a nawet klejnotów rodzinnych). Dzięki niezwykłej wytrwałości udało się Kazimierzowi wprowadzić do walki oddziały zaciężne, zdolne stawiać czoło wojskom krzyżackim, a także zorganizować flotę kaperską. Przychylność bogatego Gdańska okupił wydaniem na jego rzecz serii ważnych przywilejów. Pokój toruński 1466 przyniósł Polsce Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińską i michałowską oraz Warmię; wielki mistrz Krzyżaków uznał się lennikiem króla polskiego z pozostałej mu części kraju (tzw. Prusy Zakonne w odróżnieniu od Prus Królewskich) ze stolicą w Królewcu. Oprócz Pomorza Kazimierz przyłączył do Polski część Mazowsza (ziemia gostyńska i ziemia rawska 1462, ziemia sochaczewska 1476).

Polityka wewnętrzna

W polityce wewnętrznej król, wbrew swym przekonaniom, musiał rozszerzyć przywileje szlachty (cerekwicki przywilej 1454, nieszawskie statuty 1454) i zgodzić się na zachwianie równowagi stanów przez pogorszenie sytuacji mieszczaństwa (sprawa o zabicie A. Tęczyńskiego i surowe represje wobec Krakowa, odmówienie miastom prawa głosu w kwestii nakładanych na nie podatków); myślał o unowocześnieniu struktur państwowych (m.in. staranie o większą integrację Pomorza z resztą kraju), o zreformowaniu skarbu i wojska — projekty te nie były konsekwentnie wprowadzane w życie. Mimo ustępstw poczynionych na rzecz szlachty, król sprawował rządy w sposób niemal absolutny, jednak był to absolutyzm oparty na jego osobistym autorytecie, nie zaś na systemie prawnym.

W 1454 Kazimierz Jagiellończyk poślubił Elżbietę Rakuszankę (która urodziła mu 13 dzieci), córkę Albrechta II, króla Niemiec, Węgier i Czech; to jej wpływ zaważył na polityce dynastycznej króla, nawiązującej do praw dziedzicznych żony do Czech i Węgier; 1471 udało mu się osadzić na tronie Czech Władysława, a 1490 próbował zdobyć tron węgierski dla Jana Olbrachta; doszło jednak do wojny między braćmi i Węgry, wbrew woli ojca, opanował Władysław. Niemniej pod berłem Jagiellonów znalazły się: Polska, Litwa, Czechy i Węgry, a twórcą tego imponującego choć krótkotrwałego imperium był niewątpliwie Kazimierz Jagiellończyk, który zmarł 7 VI 1492 w Grodnie.

Jako władca i jako człowiek

Był on typowym reprezentantem epoki przełomu średniowiecza i renesansu, a jego gusta artystyczne, ukształtowane przez tradycję średniowieczną i styl bizantyjsko-ruski, poddawały się nowej, zachodniej sztuce odrodzenia. Mimo sporów ze Stolicą Apostolską i walki o obsadę biskupstw Kazimierz Jagiellończyk, zgodnie z interesem politycznym, był człowiekiem niezwykle pobożnym; prosty i skromny w życiu osobistym, stał się autorem śmiałych koncepcji politycznych i upartym ich wykonawcą, nawet w najbardziej niesprzyjających okolicznościach. Mimo znacznych sukcesów Kazimierz bywa jednak oceniany przez historyków dość krytycznie. Z temperamentu władca absolutny, autorytatywny, przez większość życia musiał te cechy starannie ukrywać, godzić się z porażkami i upokorzeniami i dopiero pod koniec długiego panowania mógł sobie pozwolić na przemawianie językiem silnego króla.

Kazimierz Jagiellończyk, nagrobek

Akt zawarcia pokoju toruńskiego, 1466

Stwosz Wit, nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu