Karol V

Karol V, z dynastii Habsburgów, ur. 24 II 1500, Gandawa, zm. 21 IX 1558, Yuste (Estremadura),

król Hiszpanii (jako Karol I) i cesarz rzymsko-niemiecki.

Urodził się 24 II 1500 w Gandawie. Był synem Filipa I Pięknego i Joanny Szalonej. Po dziadkach — cesarzu Maksymilianie I i Marii Burgundzkiej oraz Ferdynandzie II Katolickim i Izabeli I Katolickiej, był spadkobiercą 3 dynastii i ich ogromnych posiadłości: niemieckich ziem Habsburgów, dziedzictwa dynastii burgundzkiej (głównie Niderlandy i Franche-Comté) oraz Kastylii i Aragonii z posiadłościami włoskimi (Neapol, Sycylia, Sardynia). Dzieciństwo spędził w Brukseli na dworze ciotki, Małgorzaty Austriackiej, namiestniczki Niderlandów, gdzie jego wychowaniem religijnym (w duchu devotio moderna) kierował Adrian z Utrechtu (późniejszy papież Hadrian VI), świeckim zaś — G. de Croy, pan de Chièvres. W 1515 objął rządy w Niderlandach, 1516 odziedziczył Hiszpanię, 1519 został wybrany przez elektorów na cesarza. W 1517 przybył po raz pierwszy do Hiszpanii; wychowany w tradycji burgundzkiej, za Pirenejami czuł się źle; najwyższe urzędy powierzył swym niderlandzkim współpracownikom, jak de Chièvres, M. Gattinara, Adrian z Utrechtu. Gdy 1520 wyjechał objąć władzę w Cesarstwie, jego nieobecność w Hiszpanii, rządy obcych doradców i ponawiane żądania podatków (na opłacenie polityki cesarskiej) — doprowadziły do wybuchu buntu comunidades w Kastylii; złamanie go (a także stłumienie ruchu Germanies w Walencji i na Majorce) umocniło władzę królewską w Hiszpanii.

Imperium Karola V

Imperium Karola było konglomeratem terytoriów połączonych jedynie osobą monarchy — w poszczególnych krajach panował on jako cesarz, król czy książę. Każda część imperium miała własny system ustrojowy, prawny i administracyjny; nie powstała ani jedna instytucja, która byłaby wspólna dla całego imperium; nie miało ono jednego ośrodka stołecznego, a Karol często przenosił się wraz z dworem: w sumie 16 lat spędził w Hiszpanii, 12 w Niderlandach, 9 w Niemczech. Nie mogąc wszędzie sprawować rządów osobiście, powoływał regentów, wicekrólów i namiestników; na mocy układów 1521 i 1522 powierzył bratu, Ferdynandowi, rządy nad habsburskimi krajami dziedzicznymi w Niemczech. Dwór cesarski, na którym działali Flamandowie, Hiszpanie, Niemcy i Włosi, był miejscem, gdzie ścierały się idee i koncepcje polityczne; do 1532 dominowała grupa kanclerza Gattinary, która skupiała wybitnych erazmian z A. de Valdesem (był z nią związany poseł polski, J. Dantyszek); później coraz większy wpływ uzyskali Hiszpanie (F. de los Cobos) i Burgundczyk N. Perrenot de Granvelle.

Wielka ekspansja kolonialna

Dla Hiszpanii panowanie Karola stało się okresem wielkiej ekspansji kolonialnej i budowy imperium w Ameryce; konkwistadorzy hiszpańscy zajęli Meksyk 1519–21 (H. Cortés), Jukatan, Gwatemalę, Peru 1531–35 (F. Pizarro) i część Chile; rozpoczęto kolonizację ziem u ujścia La Platy; prowadzono eksplorację Florydy. Zdobytymi ziemiami cesarz zarządzał za pośrednictwem Rady Indii i Casa de Contratación de las Indias. Po wyprawie F. Magellana i J.S. Elcano 1519–22 Hiszpania rozpoczęła eksplorację i ekspansję w południowo-wschodniej Azji (głównie Filipiny). Karol dążył do utrzymania przyjaznych stosunków z drugą potęgą kolonialną i zachodnią sąsiadką Kastylii — Portugalią, i związania jej z Kastylią; 1526 poślubił infantkę portugalską, Izabelę; w celu usunięcia wszelkich nieporozumień w relacjach z Portugalią 1529 zrzekł się praw do bogatych w korzenie Moluków.

Wojny z Francją i Turcją

Na przebieg panowania Karola silny wpływ wywarł konflikt z Francją. Porażka króla francuskiego, Franciszka I w rywalizacji z Karolem o koronę cesarską i wzrost potęgi Habsburgów, panujących w krajach otaczających Francję, szybko doprowadziły do walki. W toku 4 wojen włoskich (1521–26, 1526–29, 1532–38, 1542–44) Karol, mimo znacznych sukcesów, nie zdołał złamać oporu Francji i narzucić jej hegemonii habsburskiej; 1525 pokonał Franciszka I pod Pawią i wziął go do niewoli; rozbił zawiązaną 1526 ligę antyhabsburską (Francja, papiestwo, Mediolan, Wenecja, Florencja); 1527 wojska cesarskie spustoszyły Rzym (sacco di Roma), a 1529 pokój w Cambrai umocnił hiszpańską dominację we Włoszech. 23 II 1530 Karol odbył w Bolonii koronację cesarską; 1535 zajął Mediolan.

Uważał, że godność cesarza zobowiązuje go do zabiegania o jedność chrześcijan wobec ekspansji tureckiej w Europie i północnej Afryce. Swoje działania militarne skupił jednak tylko w zachodniej części Morza Śródziemnego; 1535 dowodził wyprawą morską, podczas której zdobyto Tunis; natomiast 1541 poniósł klęskę pod Algierem.

Obrona jedności religijnej Cesarstwa

Drugim, obok francuskich, kompleksem spraw, które zaważyły na jego panowaniu, było szybkie rozprzestrzenianie się w Niemczech reformacji po wystąpieniu 1517 M. Lutra i jej polityczne konsekwencje. Karol uważał za swój obowiązek obronę religijnych i politycznych jedności Cesarstwa. Początkowo wystąpił ostro przeciw Lutrowi (wormacki edykt 1521); rozwiązania sporu nie przyniosły ani sejmy w Spirze 1526 i 1529, ani w Augsburgu 1530, gdzie protestanci ogłosili Augsburskie wyznanie wiary; powołanie przez nich 1531 związku szmalkaldzkiego zagroziło jedności Cesarstwa; jednak ze względu na niebezpieczeństwo ze strony Turcji Karol był zmuszony 1532 zawrzeć z protestantami pokój religijny w Norymberdze. Wierzył, że rozwiązanie problemów może przynieść sobór powszechny, do którego wskutek zatargu z papiestwem doszło dopiero 1545 (sobór trydencki). Pokój z Francją 1544 (w Crépy) i rozejm z Turcją 1545 pozwoliły Karolowi na wystąpienie przeciw protestantom; po zwycięstwie 1547 pod Mühlbergiem narzucił im 1548 tzw. augsburskie interim, które zawierając jednak pewne ustępstwa na rzecz protestantów, nie zadowoliło żadnej ze stron; 1552 doszło do buntu książąt niemieckich pod wodzą księcia Maurycego saskiego, wspartych przez Francję, która zajęła biskupstwa: Metz, Toul i Verdun (walki z Francją zakończył jego syn, Filip II, pokojem 1559 w Le Cateau-Cambrésis). Osamotniony i zgnębiony niepowodzeniami, Karol zgodził się 1555 na augsburski pokój religijny w Niemczech, który zrównał wyznanie luterańskie z katolickie, wprowadził zasadę, że wyznanie księcia miało przesądzać o wyznaniu poddanych (cuius regio, eius religio) i faktycznie umocnił niezależność książąt.

Abdykacja, ocena panowania

W 1556 Karol abdykował, przekazując dziedzictwo hiszpańskie (z koloniami), włoskie i niderlandzkie synowi, Filipowi II, a posiadłości w Niemczech bratu, Ferdynandowi I, który 1558 uzyskał też koronę cesarską. Karol resztę życia spędził w klasztorze w Yuste w Hiszpanii. Olbrzymie koszty wojen, finansowanych złotem i srebrem z Ameryki, podatkami z Kastylii i pożyczkami u bankierów, głównie niemieckich (Fuggerowie, Welserowie) i genueńskich, spowodowały, że Hiszpania w ostatnich latach jego panowania znalazła się na skraju bankructwa. Zmarł 21 IX 1558 w Yuste (Estremadura).

Idee i program polityczny Karola stały się przedmiotem wielu analiz i dyskusji; historycy niemieccy (P. Rassow, K. Brandi) wskazywali, że cesarz pod wpływem Gattinary dążył do utworzenia monarchii uniwersalnej; natomiast badacze hiszpańscy (R. Menéndez Pidal, V. Vives) podkreślali, że realizował on idee jedności chrześcijańskiej (universitas christiana) w myśl hasła: „pokój wśród chrześcijan i wojna z niewiernymi”, ale jego głównym celem politycznym była obrona i utrzymanie całości dziedzictwa i potęgi dynastii.

Tycjan, Portret Karola V, 1548

Wyprawa morska Karola V na Tunis, rycina F. de Hogenberga, XVI w. — Bibliothèque nationale, Paryż