Karol IV Luksemburski

Karol IV Luksemburski, ur. 14 V 1316, Praga, zm. 29 XI 1378, tamże,

król rzymsko-niemiecki, król Czech, król Italii i cesarz rzymsko-niemiecki.

Urodził się 14 V 1316 w Pradze. Był synem Jana Luksemburskiego i Elżbiety, dziedziczki Przemyślidów, wnukiem cesarza Henryka VII. Podczas bierzmowania do chrzestnego imienia Wacław dodano mu drugie — Karol. W 1323–30 wychowywał się na dworze francuskim; kształcił się pod opieką P. Rogera, późniejszego papieża Klemensa VI. W 1331–33 zdobywał doświadczenie jako namiestnik ojca w Lombardii. Od 1334 był margrabią Moraw, sprawował również rządy zastępcze w Czechach, skutecznie odbudowywał domenę królewską, finanse i autorytet władzy monarszej, 1344 uzyskał podniesienie Pragi do rangi arcybiskupstwa, uniezależniając Czechy pod względem kościelnym od metropolii mogunckiej, popierał krajowy patriotyzm.

Decyzje cesarza

W 1346 został, z pomocą papiestwa, obrany antykrólem na miejsce zdetronizowanego cesarza Ludwika IV Wittelsbacha; kulturalnie i politycznie związany z Francją, wziął udział w bitwie pod Crécy, gdzie został ranny. Śmierć (1347) politycznego przeciwnika, Ludwika IV Wittelsbacha, pozostającego dziesiątki lat pod klątwą kościelną, ułatwiła Karolowi Luksemburskiemu szybkie opanowanie sytuacji w Rzeszy, jej uspokojenie i nawiązanie stosunków z papiestwem; 1354–55 wyprawił się do Włoch i koronował na cesarza; po powrocie, porządkując stosunki w Niemczech, uregulował 1356 procedurę wyboru króla oraz prawa i obowiązki elektorów w przywileju zw. Złotą Bullą. Zabiegał o rozszerzenie posiadłości dynastii, a zwłaszcza znaczenia Czech; 1348 pokojem w Namysłowie zakończył długotrwały konflikt czesko-polski o Śląsk, który nieco wcześniej inkorporował do Korony czeskiej; dzięki małżeństwu 1353 z Anną, bratanicą księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II, opanował 1368 to ostatnie niezależne księstwo śląskie. Wskutek przeciwdziałania Kazimierza III Wielkiego nie udało mu się jednak podporządkować biskupstwa wrocławskiego metropolii w Pradze. Na zachodzie dążył do stworzenia pomostu terytorialnego do Norymbergi (tzw. Nowe Czechy), 1367 wykupił Łużyce Dolne. Prowadząc z powodzeniem politykę dynastyczną m.in. rywalizował z Andegawenami o obsadzenie tronu polskiego, 1363 poślubił Elżbietę Pomorską, wnuczkę Kazimierza III Wielkiego; 1373 zmusił margrabiego Ottona V Wittelsbacha do sprzedaży Brandenburgii; żądania finansowe wobec miast Rzeszy, szczególnie w Szwabii, popchnęły je 1376 do otwartej opozycji.

Wzrost znaczenia Pragi

Karol ze względów fiskalnych popierał rozwój miast, największą rolę odgrywała Norymberga; w Czechach gospodarczemu rozwojowi sprzyjały starania o skierowanie do nich międzynarodowych dróg handlowych; przekształcając Pragę w stolicę cesarstwa, założł 1348 Nowe Miasto i ufundował uniwersytet, który wkrótce stał się głównym ośrodkiem naukowym w środkowej Europie; dążąc do wzmocnienia podstaw władzy królewskiej i ograniczenia znaczenia wyższej szlachty czeskiej, polecił spisać obowiązujące prawo; przygotowany kodeks (Majestas Carolina) został jednak 1355 odrzucony przez sejm czeski. Karol Luksemburski zmarł 29 XI 1378 w Pradze.

Znaczenie panowania i mecenatu sztuki

Karol Luksemburski jest uważany za najwybitniejszego cesarza późnego średniowiecza, jego panowanie przyniosło rozwój centralnego aparatu władzy, zwłaszcza kancelarii i stabilizację sytuacji w Rzeszy. Starszemu synowi, Wacławowi, zapewnił 1376 elekcję na tron niemiecki; młodszy, Zygmunt, dzięki małżeństwu z Marią Andegaweńską uzyskał prawa sukcesyjne do tronu polskiego i węgierskiego. Karol łączył głęboką religijność i kult relikwii (które gromadził) z przekonaniem o wysokiej godności i obowiązkach swojej władzy oraz umiejętnościami dyplomatycznymi, w działaniach politycznych unikał konfliktów z papiestwem i starć militarnych, najchętniej posługiwał się pieniędzmi; był bardzo — jak na swoją epokę — wykształcony, władał 5 językami, napisał autobiografię; gościł na swym dworze wielu uczonych, pisarzy i artystów (m.in. Giovanni Marignola, Beneša z Veitmilu, przez pewien czas Petrarkę); był jednym z najwybitniejszych mecenasów sztuki, z jego inicjatywy m.in. zostały przebudowane zamek i katedra Św. Wita na Hradczanach, zbudowano most na Wełtawie, zamek w Karlštejnie, kaplicę cesarską w Norymberdze; związany z dworem warsztat Parlerów odegrał wielką rolę w rozwoju architektury i rzeźby w środkowej Europie.

Złota Bulla wydana 1356 przez cesarza Karola IV Luksemburskiego (rewers)

Praga, most Karola i Hradczany

Praga, Hradczany (Czechy)

Karol IV Luksemburski, fresk z XIV w. przedstawiający króla w kościele NMP w Karlštejnie

Spotkanie cesarza Karola IV Luksemburskiego (z lewej) i króla Francji Karola V Mądrego przed murami Saint Denis, miniatura w manuskrypcie Chroniques de France J. Fouqueta, przed 1460 — Bibliothèque nationale, Paryż