kapitał ludzki,
ekon. zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w każdym człowieku i w społeczeństwie jako całości, określający zdolności do pracy, do adaptacji do zmian w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań.
kapitał ludzki
Encyklopedia PWN
Zasób ten nie jest dany przez genetyczne właściwości danej populacji, ale można go powiększać za pomocą inwestycji w człowieka, czyli przez ogół działań wpływających na przyszły pieniężny i fizyczny dochód przez powiększanie zasobów ucieleśnionych w ludziach: usługi i udogodnienia związane z ochroną zdrowia, poprawą wyżywienia, szkolenie i doskonalenie zawodowe w czasie pracy, kształcenie w systemie edukacji narodowej, poszukiwanie i gromadzenie informacji o sytuacji firm i perspektywach zawodowych, badania naukowe, migracje ludności. W wymiarze społecznym zasób kapitału ludzkiego nie jest w pełni zależny od potencjału demograficznego: kraje o niezbyt dużej liczbie ludności mogą posiadać duże zasoby kapitału ludzkiego. W wymiarze indywidualnym kapitał ludzki jest zasobem stanowiącym źródło większych zarobków i przyszłej satysfakcji, wynikającej z poszerzenia zakresu postrzeganych i dostępnych wyborów. Kapitał ludzki jest częścią człowieka; nie można go nabyć, ale można go w sobie wytworzyć dzięki nakładom czasu, pieniądza, dóbr rzeczowych i usług innych osób. Człowiek nie może oddzielić od siebie kapitału, który jest w nim ucieleśniony i który towarzyszy mu zawsze, niezależnie od rodzaju działalności, jaką prowadzi. Stanowi to o istotnych różnicach w sposobie funkcjonowania kapitału ludzkiego i rzeczowego. W przypadku kapitału ludzkiego koszt alternatywnego zastosowania zawsze dotyczy całego zasobu kapitału, człowiek bowiem nie alokuje (alokacja) cząstek tego kapitału między różne zastosowania, jak może czynić w przypadku kapitału rzeczowego i finansowego, lecz alokuje cały jego posiadany zasób w czasie rozdzielanym między różne zastosowania (nawet wtedy, gdyby zasób ten miał być w danym zastosowaniu w danym okresie bezużyteczny). Odkrycie to dało podstawę budowy teorii alokacji czasu i dóbr w czasie (G. Becker, 1965).
Kategoria kapitał ludzki znajduje zastosowanie w objaśnianiu bardzo szerokiego zakresu zjawisk i procesów ekonomicznych. Uczeni rozwijający tę nową teorię ekonomiczną odkrywali kapitał ludzki, zadając proste pytania odnoszące się do zjawisk uważanych albo za oczywiste, albo za dobrze już znane w teorii ekonomii. Początkowe przyczyny rozwoju teorii kapitału ludzkiego wywodzą się z niezdolności wyjaśnienia tzw. problemu reszty przez tradycyjną teorię wzrostu ekonomicznego, która konstatowała, że coraz większa część wzrostu dochodu narodowego nie daje się wyjaśnić wzrostem jedynie kapitału rzeczowego i zatrudnianej siły roboczej, a trzeba ją przypisywać postępowi technicznemu pojawiającemu się „jak manna z nieba” (G.J. Allen, 1967). Dało to asumpt do rozwoju nowej teorii wzrostu i postępu technicznego (endogeniczne modele wzrostu i postępu technicznego — J. Conlisk, 1967, R.R. Nelson, 1970), gdzie jest on wynikiem i funkcją inwestycji w kapitał ludzki i jego zasobu.
Wyróżnia się następujące problemy makroekonomiczne objaśniane na gruncie teorii kapitału ludzkiego: szybszy wzrost dochodu narodowego niż dostępnych zasobów ziemi, godzin pracy i środków rzeczowych; zagadnienie wzrostu płac realnych; spadku relacji kapitał rzeczowy–dochód; niewystarczalność industrializacji jako strategii rozwojowej; trudności z absorbcją nowej techniki i środków finansowych; nierównomierność stopy bezrobocia między poszczególnymi grupami społecznymi; sprzeczność między obfitością, a więc i taniością kapitału rzeczowego i strukturą eksportu (wyjaśnienie tzw. paradoksu Leontiefa); zmiany w strukturze zatrudnienia i wzrost aktywności zawodowej kobiet; zmiany w tempie wzrostu ludności. Za pomocą teorii kapitału ludzkiego objaśnia się także następujące problemy mikroekonomiczne: kształt krzywej zarobków w ciągu życia jednostki; zmiany w paternalistycznym stosunku firm do zatrudnianego personelu; częstość zmian pracy w ciągu życia jednostki; sposób organizacji czasu wolnego. Pomiary wartości kapitału ludzkiego odwołują się albo do metody kosztowej (np. E. Engel, T.W. Schultz), która szacuje wartość skumulowanych wydatków na działania zaliczane do inwestycji w człowieka, albo do metody dochodowej (W. Petty, 1699; R. Nicholson, 1891; J.M. Clark, 1931; Z. Griliches, D. Jorgenson, A. Pachon, 1981), w której szacuje się aktualną wartość strumienia oczekiwanych dochodów.
Wartość kapitału ludzkiego oblicza się w celu określenia „pełnego bogactwa kraju” (metoda dochodowa: Petty — 70% wartości majątku Anglii pod koniec XVII w. stanowili ludzie; Jorgenson, Pachon — wartość zasobów ludzkich stanowiła 94% wartości narodowego bogactwa USA na początku lat 80. XX w.; metoda kosztowa: Schultz obliczył, że wartość samego tylko „edukacyjnego kapitału ludzkiego” rosła w USA prędzej od wartości kapitału rzeczowego, a jej udział w całości narodowego bogactwa 1957 wynosił 40%), strat z tytułu emigracji i wojen (J.M. Clark), do celów ubezpieczeniowych i legislacyjnych (określenie wielkości odszkodowań — L. Dublin, A. Lotka).
Akumulacja kapitału ludzkiego dokonuje się o tyle, o ile ucieleśnia się on w poszczególnych osobach. W skali społecznej o jej wielkości sądzi się przede wszystkim na podstawie udziału nakładów na kształcenie i ochronę zdrowia w dochodzie narodowym. Istnieje bardzo silna korelacja między tymi wielkościami a zdolnością kraju do długofalowego wzrostu i poprawy miejsca w międzynarodowym podziale pracy (W.W. McMahon, 1984; przykładami są tu Japonia, Tajwan, Korea Południowa, kraje północnej i zachodniej Europy). Regres gospodarczy Polski i jej eliminacja z rynków światowych (ok. 2% światowego eksportu pod koniec lat 60. i 0,4% na początku lat 90. XX w.) można łączyć z niedoinwestowaniem kapitału ludzkiego, datującym się od początku lat 70. XX w.
Ryszard Domański
