Kant Immanuel
 
Encyklopedia PWN
Kant Immanuel Wymowa, ur. 22 IV 1724, Królewiec (Königsberg), zm. 12 II 1804, tamże,
niemiecki filozof, główny przedstawiciel klasycznej niemieckiej filozofii idealistycznej, jeden z najwybitniejszych reprezentantów oświecenia.
Cytat
Kalendarium
Urodził się 22 IV 1724 w Królewcu (Königsberg). W 1740–46 studiował na uniwersytecie w Królewcu; 1746–55 pracował jako prywatny nauczyciel w różnych rodzinach; 1755 powrócił na uniwersytet w Królewcu, gdzie uzyskał promocję, a następnie stanowisko docenta prywatnego. Wczesne, tzw. przedkrytyczne poglądy Kanta zaowocowały powstaniem wielu większych i mniejszych rozpraw, poświęconych różnorodnej problematyce z zakresu filozofii, biologii, matematyki i przyrodoznawstwa. Za najbardziej znane dzieło uchodzi Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels [‘ogólna historia przyrody i teoria nieba’] (1755), gdzie filozof zaprezentował teorię powstania planet, którą potem wysunął i propagował także P.S. Laplace (Kanta–Laplace’a teoria). W 1770 otrzymał nominację na stanowisko profesora zwyczajnego logiki i metafizyki.
Krytyka czystego rozumu
W 1781 opublikował swe najgłośniejsze dzieło Krytykę czystego rozumu (wydanie polskie 1904, przekład P. Chmielowskiego, wydanie współczesne 1957 w przekładzie R. Ingardena), rozpoczynające tzw. okres krytyczny; kolejne ważniejsze dzieła tego okresu to: Uzasadnienie metafizyki moralności (1785, wydanie polskie 1906, przekład M. Wartenberg, wydanie współczesne 1953, opracowanie R. Ingarden), Krytyka praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911, wydanie współczesne 1972), Krytyka władzy sądzenia (1790, wydanie polskie 1964), Religia w obrębie samego rozumu (1793, wydanie polskie 1993), Do wiecznego pokoju: projekt filozoficzny (1795, wydanie polskie 1995, przekład M. Żelazny; wcześniejsze wydanie polskie: Projekt wiecznego pokoju 1795, przekład J.W. Bychowiec; 1797 przekład Sz. Bielski; Wieczny pokój 1992, przekład J. Mondschein; O wiecznym pokoju: zarys filozoficzny 1993, przekład F. Przybylak). W 1786 i 1788 został 2-krotnie wybrany na roczną kadencję na urząd rektora. W 1796 z powodu podeszłego wieku zrezygnował z wykładów, jednak do śmierci pozostał związany z uniwersytetem. Zmarł 12 II 1804 w Królewcu.
Filozofia krytyczna
Pojęcie „filozofia krytyczna” oznacza filozofię odnoszącą się nie do możliwości istnienia przedmiotu doświadczenia i poznania, lecz do możliwości samego procesu doświadczenia i poznania, dzięki któremu przedmiot jest nam dany (taki sposób filozofowania określa się też mianem „idealizmu transcendentalnego”). Pierwsza część Krytyki czystego rozumu nosi tytuł Estetyka transcendentalna. Jest w niej rozważane pytanie o to, jak jest możliwy czas i przestrzeń jako czyste formy naoczności, dzięki którym doświadczamy przedmiotów empirycznych, zw. fenomenami (fenomen). Pytanie o istnienie rzeczy poza polem doświadczenia (nieosiągalnej dla form naoczności) uznaje Kant za pytanie o tzw. rzecz samą w sobie (noumen), przyjmując, że jest ono nierozwiązywalne. Część druga dzieła, Logika transcendentalna, zawiera rozważania na temat, jak jest możliwe czyste poznanie rozumowe. Jej pierwszy dział to Analityka transcendentalna, w ramach której filozof odpowiada na pytanie, jak są możliwe logiczne sądy odnoszące się do rzeczywistości doświadczalnej empirycznie (tzw. sądy immanentnego użycia rozumu). Zgodnie z krytyczną teorią poznania sądy te są zawsze formułowane wg schematu ujętego w tablicy kategorii obejmującej 4 grupy: ilości, jakości, stosunku i modalności. Drugi dział Logiki to Dialektyka transcendentalna, gdzie krytykuje się powszechne w metafizyce przedkantowskiej próby tzw. transcendentnego użycia rozumu, czyli takiego, w ramach którego na drodze czysto rozumowej próbuje się poznać rzeczy, co do których nie wiadomo, w jakich warunkach mogłoby być możliwe ich doświadczenie. Kant dokonuje tu krytyki: psychologii racjonalnej (rozumowej nauki o właściwościach substancjalnej duszy), kosmologii racjonalnej (rozumowej nauki o całości wszechświata) i teologii racjonalnej (nauki próbującej dostarczyć rozumowych dowodów na istnienie Boga). Pojęciom duszy, świata i Boga zostaje odebrana ranga kategorii logicznej funkcjonujących w obrębie wiedzy konstytutywnej. Zostają one uznane za tzw. pojęcia absolutne lub idee regulatywne, bardzo ważne z punktu widzenia całości systemu naszej wiedzy filozoficznej i naukowej, ale nie dające się ani zdefiniować (tzn. podać warunki, które musi spełniać odpowiadający im przedmiot, by być sobą), ani użyć w poznaniu rzeczowym (konstytutywnym).
Filozofia moralności
Kolejny dział systemu Kantowskiego to filozofia moralności wyłożona w dziełach: Uzasadnienie metafizyki moralności, Krytyka praktycznego rozumu, Metaphysik der Sitten [‘metafizyka moralności’] (1797). Kant uznaje, że sądy praktycznego rozumu (odnoszące się do świata ludzkiej wolności i przeciwstawiane sądom spekulatywnego rozumu dotyczącym mechanicznych praw przyrody) muszą być budowane w 2 etapach. Pierwszy z nich dotyczy formułowania imperatywów hipotetycznych (konkretnych nakazów i zakazów moralnych stosowanych w najróżniejszych sytuacjach). Drugi to prawo imperatywu kategorycznego mówiące o tym, jakimi kryteriami powinniśmy się kierować, budując prawa imperatywów hipotetycznych. Prawo imperatywu kategorycznego wyznaczają 2 uzupełniające się nawzajem formuły: „postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania poprzez twą wolę miała stać się ogólnym prawem przyrody” oraz „postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy zaś tylko jako środka”. Kantowską filozofię moralną cechuje wezwanie do zdecydowanego prymatu racji rozumowych, przy odrzuceniu etyki opartej na uczuciach (moralność jest obowiązkiem, nie można zaś żywić do nikogo pozytywnych uczuć wyłącznie z obowiązku). Nierozwiązalna pozostaje dla filozofa kwestia, w jaki sposób idea życia zgodnego z prawami moralności ostatecznie uzgadnia się z ideą szczęśliwości, możliwość ich pogodzenia dostrzega filozof dopiero po założeniu regulatywnej idei Boga i nieśmiertelności duszy. Filozofia prawa, zbudowana na podstawach metafizyki moralności, opiera się na założeniu, że zadaniem instytucji państwa jest zabezpieczenie wolności obywateli, co dokonuje się w ten sposób, że każdy z nich zrzeka się na rzecz społeczeństwa części swej osobistej wolności. Powstanie społeczeństwa obywatelskiego objawia się jako związek organiczny, funkcjonujący w myśl zasady: każdy obywatel jest nie tylko środkiem, ale zarazem zawsze celem istnienia społeczeństwa. Zasadę tę Kant uznaje również za podstawę swej wykładni prawa międzynarodowego zaprezentowanej w rozprawie Do wiecznego pokoju. Dzieło to uchodzi za pierwszy projekt stworzenia rządu świata w rodzaju współczesnego ONZ oraz federacji narodów na wzór Unii Europejskiej. Przyjmuje się tu niezbywalne prawo każdego narodu do samoistnienia i samookreślenia, gdyż każdy naród jest środkiem, ale i zarazem celem istnienia społeczności ogólnoludzkiej. W dziedzinie poglądów dotyczących istoty religii (rozprawa O religii w granicach samego rozumu) Kant łączy stanowisko oświeceniowego liberała z tradycyjnym światopoglądem, iż religia stanowi najdoskonalszą formę propagowania idei dobra, zwalczania pociągu do zła i co się z tym wiąże, moralnego doskonalenia ludzi.
Krytyka władzy sądzenia
Trzecia część krytycznej filozofii Kanta dotyczy władzy sądzenia, poprzez którą rozumie się zdolność odnoszenia ogólnej wiedzy teoretycznej do konkretu doświadczenia empirycznego (determinująca władza sądzenia) lub też wydawania sądów tam, gdzie niemożliwe są dowody teoretyczne (refleksyjna władza sądzenia). Omówieniu sposobu funkcjonowania refleksyjnej władzy sądzenia jest poświęcona ostatnia z Kantowskich krytyk, Krytyka władzy sądzenia, której głównym tematem staje się pytanie o prawdziwość sądów estetycznych (sąd o pięknie i wzniosłości) oraz teleologiczne (sąd o fenomenie życia). W swych poglądach dotyczących istoty piękna Kant zakłada, że piękne jest nie to, co się komuś podoba, lecz to, o czym wydaje się sąd, że jest piękne. Sądy z zakresu estetyki (tzw. sądy smaku, które odnoszą się do piękna i wzniosłości) nie mogą być udowadniane logicznie, choć muszą być wyrażane w logicznych zdaniach. Podstawę ich prawdziwości (i zarazem wartości) stanowią idee, czyste wyobrażenia pierwowzorów odnoszone do konkretnych doświadczeń rzeczy pięknych lub pobudzeń umysłu wywołujących wzniosłość. Wynika stąd specyficzna teoria geniuszu: tak jak przyrodoznawca odkrywa prawa, dzięki którym tłumaczy zjawiska przyrody, tak genialny artysta odkrywa i uwiecznia w swych dziełach pierwowzory, służące następnie za wzorce powstawania innych dzieł sztuki oraz mierniki ich wartości. Drugim oprócz piękna przedmiotem refleksyjnej władzy sądzenia (wzniosłość, będąca czystym poruszeniem umysłu, nie ma swego przedmiotu) jest życie. Nie można go zdefiniować, mimo to jest przedmiotem badań i sądów. W konkluzji swych rozważań nad fenomenem życia (tzw. antynomia teleologicznej władzy sądzenia) dochodzi Kant do wniosku, że jego genezy, inaczej aniżeli fenomeny przyrody nieożywionej, nie można wytłumaczyć, odwołując się do mechanicznego związku przyczynowo-skutkowego. Należy tu założyć ukrytą przyczynowość wolności i co się z tym wiąże, regulatywną ideę Opatrzności jako ukrytego źródła naturalnej celowości zjawisk przyrody. Mimo więc, że nasze badanie przyrody zawsze musi być próbą rekonstrukcji domniemanego mechanizmu, który przyroda stanowi w swej zewnętrznej warstwie, całkowite mechaniczne wyjaśnienie rządzących przyrodą praw okazuje się niemożliwe.
Wpływ na potomnych, inne dzieła
System Kanta wywarł olbrzymi wpływ na rozwój filozofii, teologii protestanckiej, przyrodoznawstwa, prawa i politologii XIX w. Zainicjował powstanie wielu szkół kantowskich i neokantowskich (szkoła badeńska, szkoła marburska). Pod koniec XX w. szczególnie podkreśla się jego pionierski charakter, gdy idzie o prawodawstwo i wizję stosunków międzynarodowych.
Inne dzieła Kanta: Rozważania o uczuciu piękna i wzniosłości (1764, wydanie polskie 1825, przekład K. Brodziński), Marzenia jasnowidza objaśnione przez marzenia metafizyki (1766, wydanie polskie 1899 — pismo poświęcone krytyce E. Swedenborga), Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka (1783, wydanie polskie 1901, przekład R. Piątkowski, 1918 — przekład B. Bornstein, wydanie 2 1937, wydanie 3 poprawione 1960), Pomysł do napisania historii powszechnej w aspekcie światowym (1784, wydanie polskie 1799, przekład J.W. Bychowiec, 1966 — przekład I. Krońska), O porzekadle: to może być słuszne w teorii, ale nic nie jest warte w praktyce (1793, wydanie polskie 1995), Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne (1786, wydanie polskie 1995), Koniec wszystkich rzeczy (1794, wydanie polskie 1992), O niedawno powstałym, wyniosłym tonie w filozofii (1796, wydanie polskie 1992), Spór fakultetów, tj. filozofii z logiką, prawoznawstwem i medycyną (1798, wydanie polskie 1843), O pedagogice (wydanie polskie 1999); wybór polski Pisma przedkrytyczne (1999).
Mirosław Żelazny
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia