kambr
 
Encyklopedia PWN
kambr,
pierwszy okres (jednostka geochronologiczna) ery paleozoicznej, trwający od ok. 540 do ok. 490 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący powstałe w tym czasie skały;
system kambryjski został po raz pierwszy wyróżniony 1835 przez A. Sedgwicka w północnej Walii; nazwa pochodzi od Cambria, łacińskiej nazwy Walii. System kambryjski dzieli się na 3 oddziały: kambr dolny, środkowy i górny; w kategorii jednostek geochronologicznych odpowiadają im 3 epoki: kambr wczesny, środkowy i późny.
Procesy geologiczne. W późnym proterozoiku uległ rozpadowi superkontynent Rodinia, skupiający prawdopodobnie całą istniejącą wówczas kontynentalną skorupę ziemską; wyodrębniły się wówczas duże kontynenty: Laurencja, Baltica, kontynent syberyjski i Gondwana, oddzielone od siebie oceanami, oraz wiele drobniejszych mikrokontynentów. W kambrze Gondwana, obejmująca obecną Afrykę, Amerykę Południową, Australię, Antarktydę i część Azji, stanowiła rozległy kontynent na półkuli południowej, otoczony przez mniejsze, genetycznie z nią związane mikrokontynenty, często określane wspólną nazwą Pery-Gondwana (obszar dzisiejszej południowej Europy i część Wielkiej Brytanii). Baltica, obejmująca północną i wschodnią Europę, była położona w umiarkowanych szerokościach geograficznych półkuli południowej; Laurencja, w skład której wchodziły dzisiejsza Ameryka Północna i Grenlandia, Syberia oraz północne Chiny, znajdowała się przez większość kambru w rejonie równika. Laurencję od Baltiki oraz środkową i południowej części Wielkiej Brytanii oddzielał ocean Japetus. Osady morskie kambru występowały na znacznych powierzchniach ówczesnych kontynentów, dlatego sądzi się, że poziom oceanu światowego był wtedy bardzo wysoki; jednak w wielu profilach tych osadów są obserwowane oznaki wyraźnego obniżenia poziomu morza.
Świat zwierzęcy i roślinny. Kambr jest pierwszym okresem w dziejach Ziemi o silnie zróżnicowanym i bogatym świecie organicznym. Na początku okresu nagle pojawili się przedstawiciele wszystkich żyjących obecnie typów wśród zwierząt morskich; życie toczyło się wówczas wyłącznie w morzach i oceanach, lądy pozostawały nieskolonizowane. W kambrze straciły na znaczeniu dominujące w proterozoiku stromatolity, czyli węglanowe struktury powstałe przy udziale glonów; jest to przypisywane pojawieniu się większej liczby organizmów żerujących na dnie zbiorników wodnych, niszczących maty glonowe. W planktonie unoszącym się w toni wodnej występowały mikroskopijne akritarchy — formy o niejasnej pozycji systematycznej, pochodzenia prawdopodobnie roślinnego, znajdowane w skałach od proterozoiku. Z początkiem kambru bezkręgowce zyskały zdolność wytwarzania pancerzy oraz skorupek; ten fakt jest wiązany ze zmianą chemizmu oceanu światowego oraz ze wzrostem umiejętności lokomotorycznych i potrzebą obrony przed pojawiającymi się drapieżnikami. Dolną granicę kambru przyjęło się więc wyznaczać na podstawie pojawienia się znacznych ilości zmineralizowanych szczątków, często o nieustalonej pozycji systematycznej, nazywanych małymi skamieniałościami szkieletowymi. Istotnych informacji na temat bogactwa organizmów kambryjskich dostarczają zespoły skamieniałości, zachowanych w warunkach wyjątkowo sprzyjających powstaniu w stanie kopalnym odcisków części miękkich; najbardziej znane stanowiska takich zespołów faun kambryjskich występują w środkowokambryjskim łupku z Burgess w Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie. Grupą skamieniałości o podstawowym znaczeniu dla stratygrafii kambru są występujące począwszy od środkowej części dolnego kambru trylobity, należące do stawonogów; ze względu na zdolność adaptacji do różnorodnych warunków klimatycznych i batymetrycznych oraz szybkie tempo ewolucji, trylobity posłużyły do stworzenia szczegółowych podziałów stratygraficznych systemu kambryjskiego na poziomy trylobitowe; na wielu obszarach czas trwania 1 poziomu trylobitowego w kambrze jest szacowany na 1–2 mln lat. Większość znanych w kambrze rodzajów trylobitów wymarła na przełomie kambru i ordowiku. We wczesnym kambrze pojawiły się również ramienionogi, przedstawiciele grupy żyjącej do dziś, jednak reprezentowanej obecnie przez małą liczbę gatunków. Ramienionogi kambryjskie były formami prymitywnymi, o niewielkich rozmiarach. Do bentosu osiadłego należeli przedstawiciele archeocjatów, wymarłej gromady zaliczanej do gąbek; w kambrze wczesnym i kambrze środkowym organizmy te wraz z glonami tworzyły budowle węglanowe na dnach płytkich, ciepłych mórz w strefie wokółrównikowej. Wraz ze zmianą położenia kontynentów oraz wzrostem poziomu morza, węglanowe budowle archeocjatowo-glonowe zanikły pod koniec kambru środkowego, natomiast ostatnich przedstawicieli archeocjatów znaleziono w kambrze górnym. W głębszych i (lub) chłodniejszych morzach kambryjskich rozwijały się zespoły gąbek o szkielecie krzemionkowym.
Skały. W ciepłych, płytkich morzach stref umiarkowanych i gorących osadzały się różne skały węglanowe (wapienie archeocjatowo-glonowe, oolitowe, dolomity); częstym zjawiskiem w tych strefach było pojawianie się fosforytów i ewaporatów. Jedne z najlepiej udokumentowanych i odsłoniętych profili osadów kambru z wapieniami archeocjatowo-glonowymi występują na Syberii; ich występowanie stwierdzono również w południowej Europie, w Kanadzie, na Antarktydzie i w Australii. W akwenach otwartego morza pojawiały się osady głębokomorskie, tj. wapienie pelagiczne z przeławiceniami mułowców i iłowców. Na szelfach w strefach klimatu umiarkowanie chłodnego i chłodnego gromadziły się skały okruchowe, tj. piaskowce, mułowce i iłowce, do których materiał był dostarczany z niszczonych (zrównywanych) lądów. Na obszarach platformowych utworzyły się w wielu miejscach na świecie ciemne osady ilaste, związane genetycznie ze środowiskami beztlenowymi; w Europie do takich osadów jest zaliczana facja łupków ałunowych, charakterystyczna dla kambru środkowego i kambru górnego, jak również dla osadów dolnego ordowiku rejonu nadbałtyckiego i Wielkiej Brytanii; występujące w obrębie łupków ałunowych konkrecje węglanowe zawierają bardzo liczne skamieniałości trylobitów
W Polsce utwory kambru są wykształcone przede wszystkim w postaci skał okruchowych; formacje piaskowców i łupków ilastych, o dużej miąższości, ze stosunkowo bogatą fauną trylobitów i ramienionogów są odsłonięte w Górach Świętokrzyskich; utwory kambru o znacznej miąższości zostały również stwierdzone w wierceniach na południe od Gór Świętokrzyskich aż po Górny Śląsk; w głębokich wierceniach na obszarze północno-wschodniej Polski znaleziono utwory okruchowe o małych miąższościach, w kambrze górnym są to łupki ałunowe. Prawdopodobnie do kambru zaliczyć można również węglanowo-ilaste utwory z Gór Kaczawskich w Sudetach.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia