jura

jura,

geol. drugi okres (jednostka geochronologiczna) ery mezozoicznej, trwający od ok. 203 do ok. 135 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna), obejmujący powstałe w tym czasie skały.

Nazwę systemu wprowadził A. Brongniart 1829, a zdefiniował L. von Buch 1839; system jurajski dzieli się na 3 oddziały: jurę dolną (dawniej lias), jurę środkową (dawniej dogger) i jurę górną (dawniej malm), którym odpowiadają 3 epoki: jura wczesna, jura środkowa i jura późna.

Procesy geologiczne.

Na początku jury istniał nadal superkontynent Pangea; od wschodu, między coraz bardziej wyodrębniającą się część północnej Pangei Laurazję i jej część południową Gondwanę, wcinał się ocean Tetydy. W jurze wczesnej wschodnia część Pangei uległa rozbudowie przez likwidację m.in. resztek oceanu Paleotetydy oraz przez przyłączanie do Pangei chińskiej płyt litosfery; w tym czasie rozpoczął się rozpad jej zachodniej części przez pękanie i odsuwanie się Ameryki Północnej od Gondwany; procesy te trwały przez całą jurę. Utworzyła się skorupa oceaniczna w Zatoce Meksykańskiej i w środkowej części Oceanu Atlantyckiego; Tetyda uzyskała łączność ze środkowym Atlantykiem przez szereg połączeń morskich (dno o skorupie kontynentalnej) lub oceanicznych (dno o skorupie oceanicznej). Rozpoczął się także rozpad Gondwany. Szybko poszerzał się obszar morski między Afryką, zrośniętą jeszcze z Ameryką Południową, a połączonymi jeszcze (aczkolwiek już osłabionymi pęknięciami ryftu kontynentalnego) Antarktydą, Australią i Indiami z Madagaskarem. Równocześnie trwał rozpad zachodniej Laurazji, m.in. w rejonie Morza Północnego. Natomiast na wschodzie Laurazji doszło do intensywnych fałdowań i intruzji magmowych na obszarze litosferycznych płyt chińskiej (orogeneza zw. jenszańską). Pod zachodnie wybrzeża obu Ameryk podsuwała się (wskutek procesu subdukcji) płyta litosferyczna o skorupie oceanicznej; wywołało to silny wulkanizm i spowodowało przyłączenie do kontynentów amerykańskich różnej wielkości fragmentów płyt kontynentalnych, czyli mikrokontynentów. Na obszarze zachodniej części Ameryki Północnej procesy te były tak intensywne, że doprowadziły do silnych deformacj tektonicznych (orogeneza newadyjska).

Świat roślinny i zwierzęcy.

W jurze niektóre organizmy jednokomórkowe występowały na tyle licznie i ewoluowały na tyle szybko, iż zyskały znaczenie stratygraficzne (m.in. radiolarie i otwornice) bądź skałotwórcze, np. radiolarie, będące głównym składnikiem skał krzemionkowych — radiolarytów.

W morzach licznie występowały glony: zielenice i krasnorosty. Na lądach podstawowymi roślinami były różne grupy nagozalążkowych; dominowały wśród nich szpilkowe, a maksimum rozwoju osiągnęły sagowce, bliskie im benetyty oraz miłorzęby. Na obszarach klimatu subtropikalnego i tropikalnego, oprócz sagowców i benetytów istotnym składnikiem flory były także paprocie. W klimacie umiarkowanym dominowały lasy szpilkowe i miłorzębowe.

Bezkręgowce były reprezentowane przez wszystkie znane również dziś typy. Ważne znaczenie, zwłaszcza w jurze poźnej miały gąbki krzemionkowe; wraz z cyjanobakteriami były one głównymi budowniczymi dużych wapiennych budowli na dnie morskim. Licznie występowały ramienionogi, szkarłupnie (jeżowce, liliowce), a z mięczaków małże, ślimaki i pojawiające się z początkiem jury, a należące do głowonogów, belemnity i amonity; bardzo szybka ewolucja amonitów uczyniła z nich grupę skamieniałości przewodnich dla całej jury. Dominującą grupą kręgowców we wszystkich środowiskach były gady; na lądach panowały roślinożerne i drapieżne dinozaury, w morzach ichtiozaury i plezjozaury, a powietrze opanowały pterozaury. Pod koniec jury z mięsożernych dinozaurów — teropodów powstały ptaki (archeopteryks). Z płazów, oprócz obecnych już wcześniej żab, pojawiły się traszki i salamandry. Wśród ryb chrzęstnoszkieletowych pojawiły się zrosłogłowe oraz rekiny o budowie podobnej do współczesnych i płaszczki, rozprzestrzeniały się kostnoszkieletowe. Ssaki, które pojawiły się w późnym triasie ewoluowały również przez jurę wczesną i środkową; w jurze i w kredzie były to małe nocne zwierzęta wielkości myszy.

Skały.

Przez całą jurę na obszarze od obrzeży Irlandii, przez Wielką Brytanię, Morze Północne, obrzeża Skandynawii i północną część Rosji powstawały mułowce i iłowce, rzadziej piaskowce, a tylko sporadycznie wapienie. Na obszarze Morza Północnego, gdzie wystąpiły zjawiska wulkaniczne, wśród utworów jury znajdują się lawy bazaltowe. Na południu, w pasie od Hiszpanii przez Francję, południowe Niemcy i Polskę powstawały piaskowce lądowe oraz płytkomorskie piaskowce, mułowce, iłowce i różne typy wapieni. Na obszarze Polski, poza Karpatami, w jurze wczesnej dominowała sedymentacja lądowych osadów piaszczystych; w tych osadach na północnym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich występują liczne tropy dinozaurów. W trakcie jury środkowej morze wkroczyło na obszar Polski i zwiększało stopniowo swój zasięg; powstawały wówczas głównie osady ilaste, miejscami zawierające liczne konkrecje związków żelaza (syderytów). Od przełomu jury środkowej i późnej dominującym typem skał były wapienie (m.in. wapienie oolitowe), zawierające liczne skamieniałości (m.in. koralowców, małży, ramienionogów); na wapiennych skałkach jury górnej zostały wybudowane w Polsce zamki Szlaku Orlich Gniazd (m.in. w Pieskowej Skale, Ogrodzieńcu). Na obszarach należących w jurze do oceanu Tetydy, a które obecnie leżą w obszarze fałdowań alpejskich, tworzyły się głównie skały wapienne, niekiedy też skały piaszczyste i krzemionkowe.