Jezus Chrystus
 
Encyklopedia PWN
Jezus Chrystus
[gr. Iēsoús < hebr. Yě(hô)šû‘a ‘Jahwe zbawieniem’, skrócone do Yěšû‘],
Jezus z Nazaretu, ur. między 8 a 7 r. p.n.e., zm. 7 IV 30(?) r. n.e.,
założyciel i centralna postać chrześcijaństwa, które uważa go zarazem za człowieka i wcielonego Syna Bożego.
Kalendarium
Urodził się między 8 a 7 r. p.n.e. Imię Jezus określa go od strony człowieczeństwa, natomiast miano Chrystus oznacza w teologii imię Boga człowieka. Treść wiary chrześcijańskiej w Jezusa Chrystusa ujmuje chrystologia.
Źródła
Głównym źródłem do poznania życia Jezusa są 4 Ewangelie kanoniczne; bogate dane historyczne o epoce Jezusa naświetlają bowiem jego osobę tylko pośrednio. Pozostałe księgi Nowego Testamentu, choć zawierają liczne wczesne świadectwa na temat Jezusa Chrystusa, wypowiadają się w sposób raczej teologiczny niż historyczny; z kolei apokryfy i agrafa prawie niczego nie dodają do wiadomości z ksiąg kanonicznych; wzmianki u historyków antycznych oraz w źródłach żydowskich potwierdzają istnienie Jezusa, ale są ubogie, wtórne i stronnicze (Tacyt, Swetoniusz, Testimonium Flavianum Józefa Flawiusza, wzmianki w Talmudzie). Wynika stąd problem metodologiczny: skoro Ewangelie w sposób zamierzony łączą przekaz historyczny z teologiczną interpretacją jego postaci, wydzielenie z nich wiadomości czysto historycznych jest utrudnione; ich wiarygodność spotyka się więc pod tym względem z krytycznym osądem (np. w szkole historii form); proponowane „czysto historyczne” portrety Jezusa były bowiem sprzeczne ze sobą (szkoła Leben-Jesu-Forschung), częściowo sztuczne i z założenia uboższe niż pełny obraz ewangeliczny. Z drugiej strony teologia Ewangelii i w ogóle Nowego Testamentu zakłada zdarzenia historyczne i je interpretuje.
Życie i działalność
Jezus urodził się w Betlejem k. Jerozolimy pod koniec panowania króla Heroda I Wielkiego; jego matką była Maria, za ojca uchodził Józef z rodu Dawida, choć Ewangelie wyrażają przekonanie, że poczęcie Jezusa nastąpiło z mocą Bożą przy Zwiastowaniu i akcentują cudowne okoliczności narodzin (w oczach wielu badaczy wiadomości te są mniej lub bardziej zabarwione interpretacją symboliczno-teologiczną, co tłumaczą starożytnym zwyczajem literackim upiększania relacji o młodości sławnych postaci). W dzieciństwie i młodości mieszkał w Nazarecie w Galilei. Z pozostałej rodziny są wzmianki o Braciach Pańskich (oraz siostrach), czyli zapewne jego kuzynach. Działalność rozpoczął prawdopodobnie na przełomie 27 i 28 r., wkrótce po Janie Chrzcicielu. Przyjął chrzest od Jana Chrzciciela, a potem zaczął nauczać i gromadzić uczniów (wyróżnioną grupą było Dwunastu, zw. apostołami; pierwszeństwo wśród nich przyznał Piotrowi). Dzięki oryginalności jego nauki i opinii lekarza cudotwórcy, którą zyskał, jego obecność gromadziła tłumy ludzi różnych stanów. Działał niecałe 3 lata; oprócz rodzinnej Galilei odwiedzał krainy sąsiednie i wielokrotnie Jerozolimę (tak to przedstawia Ewangelia Jana, podczas gdy 3 Ewangelie synoptyczne skupiają się na jego działalności w Galilei). Posługiwał się zasadniczo językiem aramejskim, choć mógł używać w pewnych sytuacjach hebrajskiego i greki.
Nauczanie
W nauczaniu Jezusa centralnym motywem było Królestwo Boże (niebieskie); rozumiał on przez nie sferę panowania Bożego, w której już teraz każdy (nawet grzesznik czy nędzarz) może się znaleźć, zmieniając swe życie — ale w pełni objawi się ono dopiero w czasach ostatecznych. Stosownie do tego Jezus formułował pouczenia dotyczące sposobu życia, etyki, mądrości praktycznej, a także zapowiedzi sądu Bożego w stylu apokaliptyki. Nie żywił ambicji politycznych i nie utożsamiał się z żadnym ze stronnictw religijnych w judaizmie, choć jego nauczanie wyrastało z judaizmu i było spokrewnione z ówczesnymi jego nurtami. Budziło ono jednak sprzeciwy, zwłaszcza wśród uczonych w Piśmie i faryzeuszów, którzy podejrzewali Jezusa o podważanie prawa Mojżeszowego i przywłaszczanie sobie Boskiego autorytetu; w kręgach władzy widziano w jego działalności zarzewie buntu. Nauki moralne Jezusa odznaczały się maksymalizmem; odrzucając formalistyczne przepisy, wzywał do nawrócenia i nadawał przykazaniom moralnym rozszerzoną interpretację (Kazanie na Górze), np. zabronił rozwodów i wezwał do miłowania nieprzyjaciół. Takie ujęcie moralności wynikało z jego przekonania o bliskości Królestwa Bożego, jak też z obowiązku naśladowania nieograniczonego miłosierdzia Bożego. Nauczał w formach prostych, pokrewnych żydowskiej literaturze mądrościowej. Były to szczególnie charakterystyczne dla Jezusa maksymy, odpowiedzi na pytania oraz przypowieści, które w formie obrazów wziętych z przyrody i życia codziennego objaśniały naturę Królestwa Bożego i uczulały na potrzebę przemiany życia. Ewangelie przytaczają wiele jego wypowiedzi o sobie samym — nazywał siebie Synem Człowieczym (człowiekiem, ale również postacią z czasów ostatecznych) oraz po prostu Synem (we wzajemnej więzi miłości i poznania względem Boga jako Ojca). W swojej działalności był jednocześnie nauczycielem, prorokiem i charyzmatycznym uzdrowicielem. Nie nazywał siebie Mesjaszem, choć bywał tak określany. Sporo miejsca poświęcają Ewangelie cudom Jezusa: nadzwyczajnym uzdrowieniom i dowodom jego władzy nad naturą; służą one za przykład i dowód zbawczej mocy Jezusa. Dokonał także wielu czynów mających wydźwięk symboliczny (np. uczta z celnikami, umycie nóg uczniom).
Przed śmiercią
Przybywając po raz ostatni do Jerozolimy, przed świętem Paschy 30 r., Jezus spodziewał się śmierci. Podczas Ostatniej Wieczerzy z uczniami mówił im o sobie i swej misji oraz pobłogosławił chleb i wino, dając je uczniom jako swoje Ciało i Krew (Eucharystia). Tej samej nocy został pojmany w Getsemani na Górze Oliwnej w wyniku zdrady Judasza Iszkarioty i postawiony przed Annaszem i Kajfaszem (urzędującym arcykapłanem) oraz sanhedrynem. Po przesłuchaniu (które nie miało cech procesu sądowego) postanowiono uśmiercić Jezusa; gł. motywami tej decyzji były uznanie Jezusa za potencjalnego przywódcę buntu przeciwko Rzymowi i jego wystąpienia przeciwko świątyni; religijnego uzasadnienia dostarczył zarzut bluźnierstwa, sprowadzający się do tego, że Jezus sam potwierdził, iż jest Mesjaszem, Synem Bożym. Kajfasz przedstawił prefektowi rzymskiemu, Poncjuszowi Piłatowi, oskarżenie akcentujące roszczenia Jezusa do godności mesjańskiej, czyli królewskiej, a ten skazał Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie. Nastąpiło ono na wzgórzu Golgota pod Jerozolimą, prawdopodobnie na dzień przed Paschą, w piątek 7 IV 30 r. (Męka Pańska); rok 33 jest o wiele mniej prawdopodobny. Po śmierci na krzyżu został pochowany w pobliskim grobowcu. Ewangelie podają, że na trzeci dzień po śmierci kobiety z jego otoczenia i apostołowie odkryli, że grób jest pusty. Potem świadkowie ci wielokrotnie widzieli Jezusa żywego, tak w Jerozolimie, jak w Galilei (chrystofanie). Stało się to źródłem wiary w Jezusa Chrystusa i zasadniczym argumentem na rzecz jego boskości. Zarazem Nowy Testament manifestuje świadomość, że zmartwychwstanie Jezusa należy do innego porządku niż życie doczesne, i tak jak jego cuda i boskość jest poznawalne tylko przez wiarę.
Jezus Chrystus w Nowym Testamencie
Opowiadając o życiu Jezusa Chrystusa, Nowy Testament uwypukla głębsze znaczenie wydarzeń, dostrzeżone dopiero później, tak by komunikowały one, kim okazał się Jezus (teologia narracyjna); dotyczy to zwłaszcza nadzwyczajnych okoliczności przyjścia na świat (poczęcie z Ducha Świętego, narodziny z dziewicy), czynionych przez niego cudów, autorytetu jako nauczyciela, jego śmierci i zmartwychwstania; przedłużeniem tego cyklu zdarzeń ma być jego triumfalny powrót w czasach ostatecznych, czyli paruzja, i sąd nad światem. Śmierć Jezusa na krzyżu rozumiano w Nowym Testamencie jako realizację proroctw o cierpiącym Mesjaszu i jako wydarzenie zbawcze. Jednocześnie Nowy Testament wyraża wiarę w Jezusa Chrystusa wprost w języku wyznań wiary i imion Jezusa (tytułów chrystologicznych). Jest to wiara osobowa, doświadczalna i intuicyjna, która potem przybrała wyraz bardziej intelektualny. Potwierdza ona jego człowieczeństwo jako Żyda i syna Marii. Według tej wiary jako człowiek był nauczycielem Bożej prawdy, prorokiem, zapowiedzianym przez proroków Mesjaszem (Chrystusem). Zmartwychwstanie objawiło Jezusa jako chwalebnego Syna Bożego, równego godnością Ojcu, jego życie ziemskie — synowskie posłuszeństwo. W relacji do Boga Ojca jest on jego Słowem Bożym Logosem. Godność Jezusa każe nazywać go Boskim mianem Pana (greckie Kyrios), co oznacza, że jest władcą wszystkiego. Wiele tekstów nazywa Jezusa Chrystusa wprost Bogiem (greckie theós), jak też wymienia go wraz z Ojcem i Duchem Świętym w formułach trynitarnych (Trójca Święta) — np. przy końcu Ewangelii Mateusza. Te przymioty są widziane przede wszystkim dynamicznie i funkcyjnie, dotyczą jego roli i działania (późniejsza teologia podkreśliła natomiast bardziej ich aspekt ontyczny). Uwidocznia się to także w jego znaczeniu dla ludzi: jest ich jedynym Zbawcą (greckie Soter, Zbawiciel); występuje jako doskonały arcykapłan i zbawcza ofiara za grzechy ludzi, którym przyniósł Odkupienie, wreszcie jako pośrednik Nowego Przymierza. Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie ratują ludzi z niewoli grzechu i śmierci. Jest obecny w wierzących, którzy są zgromadzeni w Kościele, będącym jego Ciałem (greckie sṓma), podczas gdy Jezus jest jego Głową. Przychodzi do wiernych w swoim słowie i w Eucharystii, mieszka w nich, udziela łaski. Naukę Nowego Testamentu o Jezusie Chrystusie podsumowano w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, wykorzystując do jej sformułowania zarówno terminologię biblijną, jak i greckie pojęcia filozoficzne, odpierając przy okazji poglądy nieortodoksyjne. Powstałe w ten sposób tezy dogmatyczne określają dotąd chrześcijańską wiarę w Jezusa. Zawarte są one w pierwszych wyznaniach wiary (Skład apostolski, Credo nicejsko-konstantynopolskie), dekretach soborów i dziełach Ojców Kościoła. Dotyczą one w szczególności statusu ontycznego Jezusa Chrystusa jako Boga i zarazem człowieka. Jest on więc prawdziwym Bogiem, który rzeczywiście stał się człowiekiem (Wcielenie); jako Syn Boży, druga Osoba Trójcy, Słowo został odwiecznie zrodzony przez Ojca; jest jednak „współistotny Ojcu” (gr. homooúsios, homouzja), tzn. Bóg jest jeden co do istoty (greckie ousía), co potwierdziły sobory: nicejski 325 i konstantynopolski 381. Zjednoczenie w osobie Jezusa Chrystusa Bóstwa i człowieczeństwa (unia hipostatyczna) sprawia, że Marię można nazwać Matką Bożą, Bogarodzicą (greckie Theotokos, sobór efeski 431). Ustaliwszy fakt jego boskości i człowieczeństwa, pytano o ich relacje; ustalono, że w Chrystusie istnieje w jednej Osobie (greckie prósōpon), bez zmieszania i bez rozłączania, natura boska i natura ludzka, tzn. prawdziwe człowieczeństwo z duszą i ciałem (sobór chalcedoński 451); wola boska i ludzka odpowiadają tym 2 naturom, są więc odrębne, ale ludzka idzie za boską (Sobór Konstantynopolitański III 681).
Jezus Chrystus w innych religiach
Sformułowania pierwszych soborów są zgodnie przyjmowane przez katolicyzm, prawosławie i protestantyzm, nawet jeśli część z protestantów preferuje ściśle biblijne sformułowania wiary. Nurty liberalne akcentują człowieczeństwo Chrystusa; jego boskość odrzucają jedynie niektóre grupy: unitarianie, świadkowie Jehowy, w starożytności arianie. Chrześcijanie zgodnie głoszą, że jego osoba i nauka domagają się od człowieka odpowiedzi w postaci wiary, miłości, nadziei, modlitwy i dobrych czynów; oznacza to przyjęcie chrztu i pójście za Jezusem. Jezus Chrystus przez łaskę udziela się wierzącemu osobowo i może zamieszkać w jego duszy; mistyka chrześcijańska dąży do zjednoczenia z nim, pełnego przyjęcia jego woli i naśladowania go. Jezus jest obecny w Kościele w trojaki sposób: w jego ludzkiej społeczności, w sakramentach i w prawdzie jego nauki. Nauczanie o nim i oddawanie mu czci w liturgii jest podstawowym obowiązkiem Kościoła. Stosunek innych religii do Jezusa wiąże się z ich stosunkiem do chrześcijaństwa. Judaizm waha się między niechęcią a aprobatą Jezusa jako człowieka, żydowskiego rabbiego i ewentualnie uznaniem wiary chrześcijańskiej za formę czci jedynego Boga przeznaczoną dla nie-Żydów. Islam w Koranie uznaje Jezusa (arabskie Isa) za prawdziwego proroka, jednak źle zrozumianego przez chrześcijan. W zeuropeizowanych postaciach religii wschodnich bywa wyliczany wraz z wielkimi mistrzami ducha czy boskich inkarnacji. Niewierzący są skłonni uznać w nim jednego z wielkich nauczycieli moralności.
W sztukach plastycznych
Pierwsze wyobrażenia Jezusa w sztuce wczesnochrześcijańskiej miały charakter symboliczny — ukazywano go pod postacią baranka (sarkofag Juniusa Bassusa, 359), ryby lub chrystogramów i akrostychów (np. ichtys ‘ryba’); przedstawienia takie pojawiały się w malarstwie katakumbowym, rzeźbie sepulkralnej (sarkofagi), na mozaikach. W kompozycjach figuralnych, wzorowanych często na sztuce antycznej, przedstawiano jako Dobrego Pasterza z owieczką na ramionach lub pośród stada, nauczyciela w gronie uczniów; znane są też wyobrażenia Jezusa pod postacią Orfeusza czy Heliosa-Słońca (na podstawie tekstu Zach 6, 12: „Oto mąż, Wschód imię jego”). Do przedstawień reprezentacyjnych należy spotykane od VI w. wyobrażenie Pantokratora, wykształcone z przedstawień Jezusa tronującego; w przedstawieniach reprezentacyjnych wyraźny jest wpływ ikonografii i ceremoniału cesarskiego (hieratyczna postawa, atrybuty władzy cesarskiej — tron, purpurowy płaszcz). Źródłem inspiracji dla przedstawień narracyjnych były teksty biblijne i apokryficzne; ilustrowano sceny z dzieciństwa Jezusa (Narodzenie, Pokłon Trzech Króli), Chrzest, cuda (Wskrzeszenie Łazarza), sceny Pasji; od VI w. wydarzenia z jego życia bywały zestawiane ze scenami ze Starego Testamentu w układzie typologicznym. W scenach narracyjnych przeważał typ Jezusa młodzieńczego, bez brody, wprzedstawieniach reprezentacyjnych ukazywano go na ogół jako brodatego, dojrzałego mężczyznę; z czasem ten drugi typ zaczął przeważać. Średniowieczne wyobrażenia tylko częściowo odwoływały się do typów ukształtowanych w epokach wcześniejszych. W sztuce monumentalnej, zwłaszcza w okresie romańskim, przedstawiano Jezusa triumfującego — jako tronującego władcę (Maiestas Domini) lub sędziego w scenach Sądu Ostatecznego; ich źródłem były głównie teksty Psalmów (Ps 44,2–10) i wizje proroków (Iz 6; Dn 7; Ez 1 i 10; Ap 4). Typem charakterystycznym dla sztuki wczesnogotyckiej jest tzw. piękny Jezus (beau Dieu), o subtelnych, łagodnych rysach. Sztuka dojrzałego i późnego gotyku prezentowała Jezusa w słabości jego człowieczeństwa, z rysami zniekształconymi cierpieniem; obecne były także przedstawienia ukazujące Oblicze Chrystusa „nie ręką ludzką” (acheiropita: mandylion, veraikon); częste były również cykle z jego życia z rozbudowaną ikonografią pasyjną (wieloskrzydłowe ołtarze rzeźbione lub malowane), wykształconą m.in. na podstawie ewangelicznych opisów męki, źródeł apokryficznych i literatury mistycznej (Hildegarda z Bingen, Brygida Szwedzka). Do najczęściej spotykanych wyobrażeń indywidualnych należały: Ukrzyżowanie, Ecce homo i przedstawienia o charakterze dewocyjnym: Pietà, Mąż Boleści (Vir Dolorum), Misericordia Domini (Jezus z ranami, do pasa w grobie), Chrystus Frasobliwy. Ponadto w średniowieczu została rozwinięta i wzbogacona typologia odnosząca się do osoby Jezusa Chrystusa (Adam, Izaak, Józef z Egiptu, Samson, Dawid; symbole: wąż miedziany, jednorożec, feniks, lew, pelikan, orzeł, kogut). W sztuce renesansowej powróciły wyobrażenia pięknego Jezusa, ucieleśniające zaczerpnięty z antyku ideał piękna. Popularne stały się jego przedstawienia jako dziecka (Narodziny, Pokłon Trzech Króli, Maria z Dzieciątkiem), a także scena Ostatniej Wieczerzy, Gody w Kanie Galilejskiej. W krajach objętych reformacją chętniej przedstawiano sceny o wymowie moralizatorskiej i dydaktycznej (cuda, przypowieści), natomiast w sztuce kontrreformacji przeważały przedstawienia Jezusa w chwale, w scenach Przemienienia Pańskiego, Zmartwychwstania, Wniebowstąpienia. Z kontrreformacyjnego mistycyzmu zrodziła się także idea ukrytego żywota Jezusa cierpiącego od momentu narodzin — jej ilustracją były przedstawienia ukazujące go w wieku chłopięcym, zajętego nauką lub pracą, w których pod pozornym realizmem kryją się symbole odnoszące się do męki (F. Zurbarán Maria i Chrystus w domu w Nazarecie, G. de La Tour Św. Józef jako cieśla). W XIX w. idealizowane wizerunki Jezusa pojawiały się w twórczości nazareńczyków i prerafaelitów; nowe, oryginalne ujęcia ikonograficzne interpretujące wydarzenia z życia Jezusa w ujęciu mistyczno-symbolicznym zaproponowali m.in. W. Blake, C.D. Friedrich (Krzyż na górze); jednocześnie jednak następowała pewna desakralizacja wizerunku Jezusa wskutek akcentowania ludzkiej strony jego natury (I. Kramskoj Chrystus na pustyni). W sztuce XX w. odwoływano się do typów i sposobów obrazowania wykształconych w epokach wcześniejszych (np.: S. Dali, G. Rouault, M. Denis). Ponadto do wyobrażeń Jezusa włączano atrybuty nawiązujące do aktualnych wydarzeń historycznych, np. Chrystus Król w koronie z drutu kolczastego lub Jezus w więziennym drelichu.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Pantokrator, fragment malowidła z baldachimu z Ribas, XII w. — Museo Arquelogico Artistico Episcopal, Vichy fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tintoretto Jacopo, Ostatnia Wieczerza (właśc. Jacopo Robusti), 1594 — kościół San Giorgio Maggiore, Wenecjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Geertgen tot Sint Jans, Wskrzeszenie Łazarza, 4. ćwierćwiecze XV w. — Luwr, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ukrzyżowanie, witraż z katedry w Kolonii fot. J. Rudnik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Greco, El, Zmartwychwstanie, ok. 1598 — Museo del Prado, Madryt fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tintoretto Jacopo, Pokłon pasterzy, 1579–81 — Scuola di San Rocco, Wenecja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rosselli Cosimo, Kazanie na Górze, fresk z Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie, 1481–82fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Giotto di Bondone, Zmartwychwstanie, fragment fresku, ok. 1303–1305 — Cappella degli Scrovegni w kościele S. Maria dell'Arena w Padwiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Masaccio, Ukrzyżowanie, 1426 — Museo di Capodimonte, Neapolfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chrystus Pantokrator, fresk , ok. 1100 r. — cerkiew Zaśnięcia NMP, Dafnifot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tiepolo Giovanni Battista, Odarcie z szat, 1769–70 — kościół S. Paolo, Wenecja fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rembrandt, Chrystus uzdrawiający chorych, akwaforta, 1649 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rawenna, Dobry Pasterz, fragment mozaiki w mauzoleum Galli Placydii, 1. poł. V w. (Włochy)fot. B. Kowalewska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Book of Kells, Kuszenie Chrystusa na dachu Świątyni Jerozolimskiej, miniatura, ok. 800 — Trinity College, Dublin fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Witz Konrad, Połów ryb na jeziorze Genezaret, rewers skrzydła Ołtarza Św. Piotra, Musée d'Art et d'Histoire, Genewa fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Betlejem, Grota Narodzenia fot. M. Berger/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Nazaret, kościół Zwiastowania (Izrael)fot. J. Fogler/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ikona. Acheiropoieta (wizerunek Chrystusa nie wykonany ludzką ręką), ruska ikona z XV w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jerozolima, wnętrze aediculi Grobu Chrystusa w Bazylice Grobu Pańskiego (Izrael)fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mantegna Andrea, Martwy Chrystus, 1465–66 — Pinacoteca di Brera, Mediolanfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chrystus na majestacie, malowidło z kościoła San Clemente w Tahull (Hiszpania) —Museu Nacional d’Art de Catalunya, Barcelona. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ukrzyżowanie, niemiecki drzeworyt z lat 1380–1410fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wniebowstąpienie i Niewiasty u pustego grobu, część pięciodzielnego bizantyńskiego dyptyku, ok. 400 — Gliptothek, Monachium fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wojtkiewicz Witold, Chrystus i dzieci, 1908 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cranach Lucas (st.), Ukrzyżowanie, 1500 — Alte Pinakothek, Monachiumfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cimabue, Krucyfiks, 1274 — Museo dell’Opera di Santa Croce, Florencjafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Betlejem, Grota Narodzenia fot. B. Rojan/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia