Jaspers Karl

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Jaspers Karl , ur. 23 II 1883, Oldenburg, zm. 26 II 1969, Bazylea,

niemiecki filozof i psycholog, jeden z głównych przedstawicieli filozofii egzystencjalnej.

Urodził się 23 II 1883 w Oldenburgu. Po ukończeniu gimnazjum humanistycznego w Oldenburgu najpierw 1901–02 studiował prawo na uniwersytecie w Heidelbergu, 1903–08 medycynę na uniwersytecie w Berlinie, Getyndze i ponownie Heidelbergu. W 1901 stwierdzono u niego grożącą śmiercią chorobę układu oddechowego, co znacznie ograniczało możliwości jego aktywności publicznej i naukowo-dydaktycznej. W 1909 uzyskał stopień doktora medycyny i podjął pracę w Heidelberskiej Klinice Psychiatrycznej. W 1913 opublikował Allgemeine Psychopathologie, dzieło pomyślane jako podręcznik akademicki było pracą habilitacyjną zzakresu psychologii na fakultecie filozoficznym W. Windelbanda.

W stronę filozofii

Mimo uznania środowiska medycznego zainteresowania Jaspersa przesuwały się stopniowo w stronę filozofii, czego świadectwem była Psychologie der Weltanschauungen (1919) uznawana często za publikację inicjującą filozofię egzystencjalną. W 1921 został powołany na stanowisko profesora filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu. Rozpoczął wówczas działalność dydaktyczną i badania w dziedzinie filozofii i historii filozofii, których owocem było wiele publikacji (m.in. Philosophie t. 1–3 1932, Nietzsche: wprowadzenie do rozumienia jego filozofii 1936, wydanie polskie 1997). W okresie terroru nazistowskiego był prześladowany ze względu na treść swoich pism, dezaprobatę wobec systemu totalitarnego oraz fakt, że jego żona pochodziła z rodziny żydowskiej. Dymisjonowany 1938, powrócił do pracy na uniwersytecie po zajęciu Heidelbergu przez Amerykanów. Zaczął wówczas podejmować kwestie odrodzenia i perspektyw narodu niemieckiego, zagadnień wspólnoty, historii, polityki oraz perspektyw współczesnej cywilizacji. W pismach z tego okresu zajmował stanowisko moralisty demaskującego mechanizmy prowadzące do wyjałowienia kultury i degradacji człowieka. Rozczarowany postawą polityczną i etyczną rządu i narodu niemieckiego, 1948 wyemigrował do Szwajcarii, gdzie spędził resztę życia. Zmarł 26 II 1969 w Bazylei.

Filozofia egzystencji

Pierwszych 10 lat pracy twórczej poświęcił Jaspers psychologii i psychopatologii. W badaniach z tego zakresu łączył metody psychologii empirycznej, rozumiejącej oraz fenomenologicznej — jako pierwszy wprowadził fenomenologię do psychologii. Zainteresowanie całością ludzkiej egzystencji stanowiło powód przejścia do filozofii, którą rozwijał w 2 etapach. Pierwszym była filozofia egzystencji. Główną inspiracją dla Jaspersa były poglądy F. Nietzschego i S. Kierkegaarda. Uprawianą przez siebie filozofię przeciwstawiał nauce, której wady według Jaspersa polegają na tym, że: 1) opiera się na arbitralnych założeniach; 2) jest niekompetentna w dziedzinie wartości; 3) przyjmuje istnienie autonomicznego podmiotu poznającego. O ile nauka dostarcza względnej wiedzy o przedmiotach, o tyle filozofia odnosi się do świata w całości, nie w ten jednak sposób, że dostarcza wiedzy absolutnej, lecz w ten, że orientuje i rozjaśnia. Toteż Jaspers zdefiniował swoją filozofię jako „rozjaśnianie egzystencji”, przyczyniające się do wykraczania poza to, co określone, a w konsekwencji umożliwiające egzystencję autentyczną (Jaspers ujął to w znanej formule: „Nie ma egzystencji bez transcendencji”).

Filozofia świata

Pod koniec lat 30. zaczął stopniowo odchodzić od filozofii egzystencji i rozwijać tzw. filozofię świata. O zwrocie tym zadecydowało z jednej strony pragnienie budowania filozofii bardziej pozytywnej, tj. opartej na obiektywnych fundamentach, z drugiej natomiast doświadczenia II wojny światowej. Uznawszy konkluzje Nietzschego i Kierkegaarda za zbyt destrukcyjne dla filozofii, Jaspers odwołał się do myśli I. Kanta (H. Arendt uważa nawet, że Jaspers był jedynym autentycznym kontynuatorem myśli Kanta). U podstaw filozofii świata leży według Jaspersa wyróżnienie 3 form istnienia: przedmiotowego, podmiotowego oraz bytu samego w sobie. Ta ostatnia i podstawowa forma, określana przez niego także jako „transcendencja” lub „wszechogarniające”, jest niepoznawalna — zawsze bowiem ujawnia się w rozdarciu na podmiot i przedmiot. W miejsce „rozjaśniania egzystencji” Jaspers sformułował przed filozofią zadanie „odczytywania szyfrów transcendencji” użytych przez absolut. Owo odczytywanie staje się możliwe dzięki obecności „wszechogarniającego” w egzystującej jednostce. Koncepcja filozofii świata (wraz z postulatem „bycia transcendującego”) prowadziła Jaspersa do podjęcia analiz różnych aspektów bytowania człowieka w świecie i aktywności politycznej.

Inne pisma: Filozofia egzystencji (1938, wydanie polskie 1990), Wprowadzenie do filozofii: dwanaście odczytów radiowych (1953, wydanie polskie 1998), Rozum i egzystencja. Nietzsche a chrześcijaństwo (1960, wydanie polskie 1991), Wiara filozoficzna wobec objawienia (1962, wydanie polskie 1999), Autobiografia filozoficzna (1963, wydanie polskie 1993), Wiara filozoficzna (1970, wydane 1995), Szyfry transcendencji (1970, wydanie polskie 1995), Autorytety: Sokrates, Budda, Konfucjusz, Jezus (wydanie polskie 2000); polski wybór pism także w: R. Rudziński Jaspers (1978).