Jan III Sobieski
 
Encyklopedia PWN
Jan III Sobieski, ur. 17 VIII 1629, Olesko k. Lwowa, zm. 17 VI 1696, Wilanów,
król polski od 1674.
Kalendarium
Urodził się 17 VIII 1629 w Olesku koło Lwowa. Był synem Jakuba, kasztelana krakowskiego i Zofii Teofili z Daniłowiczów, wnuczki hetmana S. Żółkiewskiego. W 1643–46 studiował w Akademii Krakowskiej, następnie uzupełniał wykształcenie podczas pobytu w zachodniej Europie. Od 1648 w kraju; od 1649 uczestniczył w walkach z Kozakami, walczył w kampanii zborowskiej, odznaczył się pod Beresteczkiem 1651, gdzie został ciężko ranny; 1653 brał udział w wyprawie pod Żwaniec. W 1654 uczestniczył w poselstwie do Konstantynopola.
Potop szwedzki, wojny z Tatarami i Turcją
W czasie najazdu szwedzkiego X 1655 przeszedł wraz z dywizją A. Koniecpolskiego na stronę Karola X Gustawa, ale III 1656 porzucił służbę szwedzką, mianowany chorążym wielkim koronnym. W bitwie pod Warszawą (VII 1656) dowodził własnym pułkiem i posiłkami tatarskimi. Pod komendą J.S. Lubomirskiego walczył przeciwko Siedmiogrodzianom (1657), Szwedom (1658–59), Rosjanom i Kozakom (1660 pod Słobodyszczami i Cudnowem). W 1661 związał się z dworem królewskim, zmierzającym do reform ustrojowych i przeprowadzenia elekcji księcia francuskiego na tron polski za życia króla. Do przyjęcia przez niego takiej orientacji politycznej w dużej mierze przyczyniło się uczucie do Marii Kazimiery d’Arquien (Marysieńki), którą zaślubił 1665 po śmierci jej męża J. Zamoyskiego. Za swe usługi wobec Francji od 1661 pobierał pensję od króla Ludwika XIV. W czasie rokoszu Lubomirskiego 1665–66 poparł czynnie króla i był obwiniany przez większość opinii szlacheckiej za doprowadzenie do krwawej bitwy pod Mątwami (1666). Od 1665 był marszałkiem wielkim koronnym, od 1666 — także hetmanem polnym. W 1667 mimo skromnych sił zwyciężył wojska turecko-kozackie pod Podhajcami, co przysporzyło mu wielkiej popularności wśród szlachty; od 1668 hetman wielki koronny.
Po abdykacji Jana II Kazimierza (1668) stał na czele stronnictwa profrancuskiego, zdecydowanie opowiadającego się za kandydaturą francuską, co wywołało niezadowolenie szlachty. Po elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669) stał się jednym z przywódców opozycji, tzw. malkontentów. Zmierzał do detronizacji króla i osadzenia na tronie kandydata francuskiego. W odpowiedzi za zorganizowaną w obronie króla konfederację gołąbską zorganizował konfederację szczebrzeszyńską 1672. W 1672 nie zdołał przeszkodzić najazdowi tureckiemu, utracie Kamieńca Podolskiego i (mimo błyskotliwej wyprawy na czambuły tatarskie) haniebnemu traktatowi buczackiemu. W 1673 odniósł zwycięstwo pod Chocimiem nad wojskami tureckimi Hüseyina Paşy. Utorowało mu ono drogę na tron polski po śmierci Wiśniowieckiego.
Król Polski, odsiecz Wiednia
Wkrótce po elekcji (1674) i zaprzysiężeniu pacta conventa wyruszył na nową kampanię wojenną, aby odeprzeć kolejne najazdy turecko-tatarskie 1674 i 1675 (zwycięstwo nad Tatarami pod Lesienicami i skuteczna obrona Lwowa). Po koronacji 1676 walczył z Turkami pod Żurawnem. Dążąc do realizacji swych dalekosiężnych planów politycznych, zawarł z Turcją rozejm (1676), łagodzący nieco warunki traktatu buczackiego, dostrzegał bowiem już wówczas w Brandenburgii i Rosji większe zagrożenie dla Polski niż niebezpieczeństwo tureckie. Dlatego od 1675 zmierzał do całkowitej reorientacji polityki zagranicznej Rzeczypospolitej przez zawarcie trwałego pokoju z Turcją i wspólnego wystąpienia w sojuszu z Francją (jaworowski traktat) i Szwecją (gdański 1677) przeciw Brandenburgii w celu odzyskania Prus Książęcych (tzw. polityka bałtycka Sobieskiego). Plany królewskie załamały się wskutek niedojścia do skutku, mimo pośrednictwa francuskiego, układu pokojowego z Turcją, porażki Szwecji w walce z Brandenburgią, działań Habsburgów, silnej opozycji magnackiej w kraju (Pacowie, Leszczyńscy, D. Wiśniowiecki) oraz zmian w polityce francuskiej. Wobec groźby najazdu Turcji oraz braku realnej pomocy francuskiej, po sejmie grodzieńskim 1678–79 zmienił orientację polityczną, powracając do tradycyjnej polskiej polityki przymierza z Habsburgami. W 1683 podpisał traktat przymierza zaczepno-odpornego z Austrią. Na wieść o agresji tureckiej przeciw Austrii (oblężenie Wiednia) pospieszył na czele ok. 27-tysięcznej armii polskiej na pomoc swemu austriackiemu sojusznikowi. Na czele połączonych sił polskich, cesarza i książąt Rzeszy zwyciężył wojska tureckie Kara Mustafy oblegające Wiedeń (wiedeńska odsiecz). W 1684 przystąpił do Ligi Świętej i w jej ramach kontynuował wojnę z Turcją, ale nie osiągnął istotnych sukcesów. Zabiegał o wciągnięcie do Ligi Świętej cara; 1686 zawarł niekorzystny pokój z Rosją (pokój Grzymułtowskiego), rezygnując trwale m.in. z Kijowa. Udział w Lidze Świętej nie przyniósł oczekiwanych sukcesów. Plany podporządkowania Mołdawii zakończyły się niepowodzeniem (wyprawy zbrojne 1685, 1686 i 1691). Ostatnie lata panowania upłynęły mu na walce z potężną opozycją magnacką (zrywanie sejmów), występującą przeciwko królowi i jego planom reformatorskim (m.in. wzmocnienie władzy centralnej i zniesienie liberum veto) oraz dynastycznym –– zapewnienie korony polskiej synowi, Jakubowi Ludwikowi. Plany dynastyczne króla pokrzyżowała silna opozycja magnacka (Sapiehowie, Lubomirscy, M. Radziejowski). Zmarł 17 VI 1696 w Wilanowie.
Ocena panowania
Był jednym z najwybitniejszych polskich wodzów; znakomicie opanował umiejętność posługiwania się jazdą i wykorzystywania warunków terenowych; śmiały i przewidujący polityk, mecenas sztuki (rezydencje w Żółkwi i Jaworowie, Wilanów) i nauki (m.in. wspierał finansowo J. Heweliusza i W. Kochowskiego); jego Listy do Marysieńki (wydane w wyborze 1962) mają dużą wartość literacką.
Legenda Sobieskiego, jako pogromcy Turków i obrońcy świata chrześcijańskiego, była żywa zwłaszcza w okresie rozbiorów; powstały wówczas obrazy m.in. J. Matejki, J. Brandta oraz pomniki sławiące czyny bohaterskiego wodza i króla.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Orzeł z czasów Jana III Sobieskiego rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jan III Sobieski pod Wiedniem, XVII/XVIII w. — Muzeum Narodowe, Krakówfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tricius Jan, Portret Jana III Sobieskiego z synem Jakubem, 1683–1688 — Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Olesko, zamek, XVI–XVIII w. (Ukraina)fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Katafalk wystawiony na egzekwiach za Jana III Sobieskiego w kościele Św. Stanisława w Rzymie, miedzioryt, 1696 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Oblężenie Wiednia, rycina holenderska (M. Visscher), koniec XVII w. — Muzeum Narodowe, Krakówfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Matejko Jan, Król Jan III Sobieski wręcza wysłannikowi papieskiemu list o zwycięstwie wiedeńskim fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia