İzmir,
m. w zachodniej Turcji, położone amfiteatralnie nad Zat. Izmirską M. Egejskiego;
İzmir
Encyklopedia PWN
ośr. adm. ilu İ. — 2,8 mln mieszk. (2014); jeden z gł. ośr. przem., handl. i turyst. kraju; huta żelaza, rafineria ropy naftowej, przemysł maszyn., spoż. (zwłaszcza tytoniowy), włók., cementowy, środków transportu (warsztaty kol., stocznia, montownia samochodów); drugi po Stambule port mor. Turcji (wywóz produktów rolnych, przywóz ropy naftowej); targi międzynar.; węzeł kol. i drogowy; międzynarodowy port lotniczy (Çiǧli); uniw. (zał. 1955); muzeum archeol., Muzeum Basmahane (w obu cenne zbiory sztuki staroż.). W pobliżu İ. wydobycie rud chromu, manganu, ołowiu, cynku, rtęci i soli kamiennej.
Historia. Starożytna Smyrna; jedno z najstarszych miast w basenie M. Śródziemnego, stale zasiedlone przez ok. 5 tysiącleci; pierwsze ślady osadnictwa ok. III tysiącl. p.n.e., osadnicy gr. od ok. X w. p.n.e.; ośrodek handlowy gr., rzym., następnie bizant.; miasto związane z rozwojem chrześcijaństwa; w XIV w. zdobyte przez plemiona tur., zostało odbite przez krzyżowców i 1344–1403 należało do zakonu joannitów; 1403 zburzone przez mong. wojska Timura, ok. 1425 przyłączone do imperium osmańskiego; niszczone przez trzęsienia ziemi (1688 i 1778), epidemie i pożary, mimo to pozostawało ciągle ożywionym portem handl.; 1919 okupowane przez Grecję i przyznane jej układem w Sèvres (1920); 1922 odbite przez Turków i poważnie zniszczone; na mocy traktatu pokojowego w Lozannie 1923 przyznane Turcji; cała ludność gr., zgodnie z traktatem, musiała opuścić rejon i m. İ. (wymiana ludności między Grecją a Turcją).
Zabytki. W północnej części İ. (ob. dzielnica Bayraklı) wykopaliska (ang.-tur., 1948–51) odsłoniły relikty najwcześniejszej znanej gr. osady miejskiej w Azji Mniejszej — starej Smyrny (IX–VII w. p.n.e.), koliście obwarowanej murami obronnymi z niewielkim placem (agora?), z regularną północno-południową zabudową wzdłuż ulic (domy prostokątne, jednoizbowe, silosy, VIII–VII w. p.n.e.); na wzgórzu Kadifekala (południowa część İ.), ruiny cytadeli hellenistycznej przebudowanej w czasach bizant.; ruiny agory z okresu hellenistyczno-rzym. z resztkami portyków kolumnowych, rzeźb; w granicach İ. fragmenty rzym. akweduktów; w starej części İ. meczety tur. (XVI, XVII w.); w nowej części m.in. wieża zegarowa (1901), meczet, giełda, bank (pocz. XX w.), pawilony targowe w Parku Kultury. W okolicy İ. wiele zabytków z czasów staroż. (m.in. resztki świątyni staroż., tzw. Grób Tantala w Bayraklı).
