Indianie

Indianie

[hiszp. < gr. < sanskr.],

rdzenni mieszkańcy Ameryki (nazwę tę nadał im K. Kolumb, który użył jej w przekonaniu, że dotarł do Indii), przybyli w wielu falach migracyjnych z północno-wschodniej Azji pomostem lądowym istniejącym w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa;

najczęściej przyjmuje się, iż nastąpiło to 27–15 tysięcy lat temu (niektórzy badacze przesuwają tę datę nawet do 50–40 tysięcy); ostatnią falę przybyszów stanowiły 2 ludy paleoazjatyckie niezaliczane do Indian: Eskimosi i Aleuci. Podstawowe cechy fizyczne — mongoloidalne — związane z azjatyckim pochodzeniem. W wyniku przystosowania do zróżnicowanych warunków przyrodniczych powstała wśród Indian różnorodność kultur i typów gospodarki: od rozproszonych grup zbieracko-łowieckich, do wysoko zorganizowanych cywilizacji Mezoameryki i obszaru andyjskiego. Indianie wykazywali również znaczne zróżnicowanie językowe; w końcu XV w.–początku XVI w., tzn. w okresie odkrycia i podboju Ameryki, liczbę języków ocenia się na 2 tysiące; Indianie zamieszkiwali wówczas cały obszar Ameryki z wyjątkiem Arktyki; wśród badaczy nie ma zgodności co do liczby Indian w tym okresie; najniższa ocena wynosi 4,2 mln, najwyższa — 60 mln; najczęściej ich liczbę szacuje się na ok. 47 mln, przy bardzo nierównomiernym rozmieszczeniu: ok. 45 mln Indian zamieszkiwało Amerykę Środkową i Południową (ponad 2/3 tej liczby stanowili mieszkańcy Mezoameryki i środkowych Andów), a ok. 2 mln — obszar na północ od Meksyku. Obecnie w Ameryce Łacińskiej żyje ok. 18,5 mln Indian i ok. 4 mln w Ameryce Północnej. Ówczesne zróżnicowanie form adaptacji do środowiska przyrodniczego stanowi podstawę wyodrębnienia kilkunastu obszarów (areałów) kulturowych.

Indianie Ameryki Północnej.

Zalicza się do nich ludność żyjącą na południe od Arktyki, zamieszkanej przez Eskimosów, i na północ od Mezoameryki. Wyodrębnia się następujące obszary kulturowe: 1) Subarktyka — zamieszkana przez rozproszone plemiona o słabo rozwiniętej organizacji ponadlokalnej: na zachodzie Atapaskowie, na wschodzie Algonkini; główne ich zajęcia: polowanie na ssaki lądowe, rybołówstwo i zbieractwo; uboga kultura materialna, szamanizm; rodzinny system władania terytorium łowieckim i dziedziczenie tego prawa w linii męskiej; przeważał typ rodziny patrylokalnej (patrylokalność). 2) Północno-Zachodnie Wybrzeże — zamieszkane przez osiadłe plemiona, silnie zrónicowane językowo, m.in. Kwakiutlowie, Tsimshian, Haida, Tlingit, Nutka; podstawy gospodarki: polowania na ssaki morskie, rybołówstwo, zbieractwo mięczaków morskich i roślin; dzięki obfitości żywności i znacznych jej nadwyżek mogły się rozwinąć złożone formy kultury: hierarchiczna struktura społeczna, dziedziczne niewolnictwo, obrzędy odprawiane przez szamanów i tajne stowarzyszenia, sztuka i rzemiosło (duża specjalizacja); znaczne różnice majątkowe i prestiżowe (podział na arystokrację, pospólstwo i niewolników); rywalizacja o prestiż odbywała się podczas potlaczu. 3) Płaskowyż — stykały się na nim wpływy kulturowe sąsiednich obszarów; zamieszkujące go grupy, m.in. Flathead, Klamath, Modoc, Nez Percé, Sahaptin, Szoszoni, Yakima, były niewielkie, rozproszone i słabo zorganizowane; zajmowały się rybołówstwem (połów łososia), myślistwem i zbieractwem roślin; jednostką polityczną była wioska lub co najwyżej kilka wsi; organizacja plemienna oraz rodzinna zapożyczona od Indian Wielkich Równin. 4) Wielkie Równiny i Prerie — Wielkie Równiny (suchy step wyżynny) zamieszkiwały koczownicze plemiona, m.in. Arapaho, Czarne Stopy, Czejenowie, Kiowa, Komancze i Siuksowie; podstawą ich gospodarki było myślistwo (polowania na bizony); zmiany zachodzące pod wpływem kontaktów z Europejczykami doprowadziły w XVIII w. do rozkwitu myślistwa i bujnego rozwoju kultury; gospodarka Indian mieszkających na Preriach (wysoki step i lasostep), m.in. Osedżowie, Paunisi, Kaddo, Mandanowie, Omaha, miała charakter mieszany: przez część roku zajmowali się uprawą ziemi i mieszkali w stałych wioskach, jesienią polowali na bizony, prowadząc koczowniczy tryb życia; organizacja plemienna; szamanizm; tajne stowarzyszenia; najmniejszą jednostką społeczną była wielka patrylinearna rodzina. 5) Wschodni Obszar Leśny — faktycznie dzielony na 2 odrębne obszary: Północno-Wschodni Obszar Leśny — zamieszkany m.in. przez Irokezów, Huronów, Delawarów, Mohikanów, i Południowo-Wschodni Obszar — zamieszkany przez tzw. Pięć Cywilizowanych Plemion (Czerokezi, Chickasaw, Choctaw Krikowie i Seminole); ich głównym zajęciem była uprawa ziemi uzupełniana myślistwem i zbieractwem; uprawianie roślin prowadziło do osiadłości, zakładania dużych często osad; umiejętność uprawy roli została przeniesiona albo bezpośrednio z Mezoameryki, albo z Południowego Zachodu; w kulturze i sztuce wyraźne wpływy mezoamerykańskie, zwłaszcza w południowo-wschodniej części obszaru; hierarchiczna struktura społeczna; najmniejszą jednostką społeczną była matrylinearna wielka rodzina (matrylinearność), której przewodziła najstarsza kobieta; organizacja plemienna z silną scentralizowaną władzą wodzów; bogate życie obrzędowe (m.in. cykl doroczny związany z uprawą kukurydzy). 6) Kalifornia — zamieszkana przez wielką liczbę małych grup, zróżnicowanych fizycznych, językowo i kulturowo, m.in. Pomo, Wintun, Maidu, Miwok, Yurok; podstawą ich gospodarki było głównie zbieractwo, w mniejszym stopniu myślistwo i rybołówstwo; sprzyjające środowisko zapewniało obfitość pożywienia; struktura społeczna i polityczna słabo rozwinięte, najważniejszą jednostką społeczną była wielka rodzina patrylokalna; najbardziej pokojowo usposobieni, zostali niemal doszczętnie wytępieni przez białych. 7) Kalifornia Dolna — o kulturze zamieszkujących tu Indian niewiele wiemy, gdyż wcześnie zostali wytępieni lub zasymilowani. 8) Wielka Kotlina — na obszarze tym mieszkały koczownicze plemiona zbieracko-myśliwskie, m.in. Szoszoni, Pajuci i Ute; z powodu skrajnie trudnych warunków klimatycznych (obszary pustynne i półpustynne) ich sposób życia nie zmieniał się w ciągu stuleci; uboga kultura materialna i społeczna; szamanizm; podstawową jednostką społeczną była niewielka rodzina; brak organizacji politycznej i ponadlokalnej. 9) Południowy Zachód — zamieszkiwały plemiona osiadłych rolników, m.in. Pueblo (Hopi, Zuni), Pimowie, Papago, Yuma, Apacze i Nawahowie; obszar ten pozostawał pod wpływem kultury mezoamerykańskiej, wcześnie przejęto stamtąd uprawę roślin oraz rzemiosło (garncarstwo, tkactwo, plecionkarstwo, rzeźbienie w kamieniu); w początku n.e. rolnictwo zakorzeniło się tu i rozprzestrzeniło dając początek 3 kulturom: Mogollon, Anasazi i Hohokam; najstarszą tradycję rolniczą reprezentowali Pueblo oraz Yuma. Pod wpływem kontaktów z cywilizacją białego człowieka w życiu poszczególnych plemion dokonywały się głębokie przeobrażenia. Historia Indian stopniowo wchodziła w krąg historii politycznej mocarstw kolonialnych, a następnie USA i Kanady. Kontakty Indian z kolonistami europejskimi przybyłymi do Ameryki Północnej zmieniły się w USA w XIX w. w stan stałej wojny; walki i zbrojny opór Indian zakończyła definitywnie masakra Siuksów w Wounded Knee w Dakocie Południowej (1890). Biali osadnicy wykorzystywali tradycyjne międzyplemienne waśnie do zwalczania Indian Jedną z przyczyn wojen było nieprzestrzeganie przez osadników warunków traktatów zawieranych z Indianami W 1778–1871 rząd USA podpisał z Indianami 389 traktatów, uznając plemiona za suwerenne jednostki polityczne (1871 Kongres zakazał ich dalszego podpisywania); większość dotyczyła cesji ziem plemiennych na rzecz USA w zamian za dobra materialne i wyznaczenie nowych terenów plemiennych (sądy rozpatrujące po 1946 skargi indiańskie i żądania zwrotu zagrabionego majątku uznały, iż większość traktatów była nieuczciwa). Konstytucja federalna 1787 potwierdziła przyjęte wcześniej wobec Indian zobowiązania niezabierania im ziemi bez ich zgody. Państwo przejmując ziemię przydzielało Indianom rezerwaty — tereny, które były własnością plemienną. Do 1830 rząd USA zawarł traktaty z Indianami zamieszkującymi obszary w dolinach rzeki Ohio i przesunął ich tereny plemienne poza rzekę Missisipi. W 1830 pod presją plantatorów z Południa i po odkryciu złota w Georgii uchwalono ustawę o wysiedleniu Indian (Indian Removal Act), na mocy której przesiedlono przymusowo Indian z południowo-wschodnich USA, tzn. Pięć Cywilizowanych Plemion, na tzw. Terytorium Indiańskie (obecnie stan Oklahoma); w drodze zmarły tysiące Indian, dotyczyło to głównie Czerokezów. W 1824 utworzono (w ramach Departamentu Wojny) Biuro do spraw Indian, kierujące i zarządzające wszystkimi sprawami ludności tubylczej. Do 1890 większość Indian została osadzona w rezerwatach, których powstało ok. 200. Przesiedlenia na tereny odmienne od dotychczas zajmowanych spowodowały konieczność zmiany przez Indian stylu życia. Dla grup koczujących myśliwych szczególnie dotkliwe były ograniczenia przestrzenne. Plan „ucywilizowania” Indian miał na celu przejęcie przez nich sposobów gospodarowania i wartości reprezentowanych przez Europejczyków. Celowi temu miał służyć system oświaty. Wprowadzono przymus nauki dla dzieci indiańskich; od 1870 zaczęto budować dla nich zbiorcze szkoły z internatami. Prawnie zabroniono praktykowania niektórych indiańskich rytuałów religijnych: Tańca Słońca na Wielkich Równinach, ofiar z ludzi składanych przez niektóre grupy Południowego Wschodu oraz ludożerstwa występującego u ludów Wybrzeża Północno-Zachodniego. Dezorganizacja życia społecznego połączona z intensywną indoktrynacją chrześcijańską sprzyjały pojawieniu się ruchów religijnych, np. Tańca Duchów w Kalifornii (1870) i na Wielkich Równinach (1889), oraz synkretycznych religii, np. religii Długiego Domu, założonej wśród Irokezów przez proroka Handsome Lake’a, shakeryzmu wśród Saliszów, zapoczątkowanego przez J. Slocuma, oraz pejotyzmu, który powstał w XIX w. na południu Wielkich Równin. W 1887 na mocy ustawy ogólnej o nadaniu ziemi (General Allotment Act) rozpoczął się podział ziem plemiennych na indywidualne działki i zmiana systemu funkcjonowania rezerwatów, zlikwidowano w ten sposób ekonomiczne podstawy wspólnoty plemiennej. W 1924 Indianom nadano obywatelstwo USA. Ustawa o reorganizacji Indian (Indian Reorganization Act) z 1934 uznawała plemiona za jednostki polityczne, przywracała plemienne prawa i własność ziemi, zezwalała na tworzenie samorządu plemiennego, którego działalność kontrolowało Biuro do spraw Indian (jego kompetencje objęły na mocy tej ustawy także szkolnictwo i ochronę zdrowia Indian), chroniła bogactwa naturalne na terenach posiadanych przez Indian i przyczyniła się do powiększenia areału indiańskich ziem plemiennych oraz wspierała tworzenie przedsiębiorstw indiańskich. W 1950 rozpoczęto realizację polityki stopniowej likwidacji rezerwatów, przesiedleń do miast, programu pomocy dla Indian pragnących tam mieszkać i pracować, znoszenia specjalnego statusu Indian; spowodowało to asymilację części Indian oraz zupełny rozpad niektórych społeczności indiańskich; 1968 wydano ustawę o ochronie praw obywatelskich Indian, która gwarantowała im swobodę wyznania, praktyk religijnych, wypowiedzi, publikacji, zgromadzeń, wysyłania petycji oraz ochronę własności. W 1980 tylko ok. 25% Indian mieszkało w rezerwatach. Programy na rzecz wzrostu poziomu oświaty, kwalifikacji oraz ogólnego przystosowania Indian do życia w społeczeństwie amerykańskim przyniosły pewne rezultaty. Młode pokolenie jest lepiej wykształcone, ma wyższe dochody i jest mniej narażone na bezrobocie. W dalszym ciągu jednak wysoki jest wskaźnik spożycia alkoholu, podwyższona śmiertelność i liczba samobójstw. Dla większości język angielski jest obecnie podstawowy lub tak dobrze znany jak język rodzimy; część plemion zatraciła własne języki w ogóle. W latach 40. XX w. narodziły się wśród Indian nowoczesne ruchy społeczno-polityczne i powstało wiele indiańskich organizacji, m.in. 1944 Narodowy Kongres Indian Amerykańskich. W latach 60. wraz z ruchem kontestacji pojawił się radykalizm (społeczny i polityczny) młodego pokolenia Indian: powstał ruch Indiańska Siła (ang. Red Power), z którego 1968 wyłonił się Ruch Indian Amerykańskich, 1961 studenci indiańscy założyli Narodową Radę Młodzieży Indiańskiej; oba ugrupowania domagały się samodzielności plemion i zniesienia opieki rządu oraz przestrzegania przez władze zobowiązań wobec Indian, były krytyczne wobec Narodowego Kongresu Indian Amerykańskich, reprezentującego ich zdaniem jedynie interesy bogatych, zasymilowanych Indian oraz administracji rządowej, w tym Biura do spraw Indian. Poza tym powstało wiele organizacji plemiennych, międzyplemiennych i panindiańskich (panindianizm), m.in. Zjednoczenie Plemion Siuksów w Dakocie Północnej i Południowej, Tubylcza Federacja w stanie Waszyngton (1963), zaś Indianie mieszkający w miastach założyli Komitet Protestu Indian Miejskich. Indiańscy radykałowie podejmowali głośne akcje protestacyjne: okupację wyspy Alcatraz (1969), okupację Wounded Knee (1973), tzw. długi marsz na miasto Waszyngton (1978); ich celem było zwrócenie uwagi opinii publicznej na problem dyskryminacji Indian oraz podkreślenie prawa Indian do odebranej im ziemi.

Sytuacja Indian w Kanadzie była znacznie korzystniejsza niż w USA. W XVII i XVIII w. największym zainteresowaniem wśród kolonistów europejskich cieszył się handel futrami, prowadzony na dużą skalę przez Kompanię Hudsońską; do jego prowadzenia potrzebni byli indiańscy myśliwi; dlatego też biali osadnicy wyparli Indian tylko z południowej Kanady, na pozostałym obszarze tradycyjny sposób życia pozostał w dużym stopniu nie zmieniony. Jezuitom francuskim udało się nawrócić znacznie większą liczbę Indian niż protestanckim misjom w USA. Niekorzystne warunki klimatyczne, ograniczające w znacznym stopniu napływ białych osadników, oraz rozproszenie małych zbiorowości plemiennych na dużym obszarze umożliwiły Indianom kanadyjskim zachowanie względnej niezależności i elementów tradycyjnej kultury. W latach 60. XX w. także Indianie kanadyjscy powołali własne organizacje, m.in. Narodową Radę Indian Kanady.

Ewa Nowicka

Indianie Ameryki Środkowej i Południowej:

1) Mezoameryka i środkowe Andy — wielkie cywilizacje; od II tysiąclecia p.n.e. do XVI w. n.e. społeczeństwa zamieszkujące te obszary rozwinęły swoją organizację od małych teokratycznych miast-państw do wielkich imperiów. W Mezoameryce ok. 1500 p.n.e. ukształtowały się ponadregionalne kultury, z których najważniejszą tworzyli Olmekowie; w I tysiącleciu n.e. główne centra kulturowe stanowiły: Teotihuacán, Monte Albán Zapoteków, Tikal, Uaxactún i Copán Majów; ok. 800–1400 powstały i rozwinęły się państwa: Tolteków (upadło ok. 1150) i Misteków, na Jukatanie Majów: Chichén Itzá, Uxmal, Mayapán; do Doliny Meksyku przybyły ludy Nahua, powstało państwo ludu Acolhua (Texcoco) i Tepaneków  (Tlacopán); w XIV w. powstało państwo Azteków (ze stolicą w Tenochtitlán), które przekształciło się w imperium, zniszczone w wyniku podboju hiszpańskiego (1519–21). W momencie odkrycia przez Europejczyków ludy Mezoameryki liczyły ok. 20 mln; ich gospodarka była oparta na uprawie ziemi (kukurydza, fasola, bawełna), w której wykorzystywano rozwinięte systemy irygacyjne, i na handlu; wydajność upraw sprzyjała skupianiu się ludności w większych ośrodkach, przekształcających się z czasem w urbanistyczne centra kulturowo-administracyjne, a następnie w miasta-państwa, z silnie zhierarchizowaną społecznością; etap ostatni to powstanie imperium trybutarnego z władcą Azteków na czele. Cywilizacje Mezoameryki osiągnęły wysoki poziom rozwoju w zakresie urbanistyki, monumentalnej architektury z kamienia — świeckiej oraz sakralnej, rzemiosła i sztuki, nauki (astronomia, kalendarz, matematyka, pismo), systemów religijno-kosmologicznych i obrzędowych oraz myśli filozoficznej. W środkowych Andach (obszary górskie i wybrzeża dzisiejszego Peru i Boliwii oraz subareał obejmujący północne i środkowe Chile z północno-zachodnią Argentyną) skomplikowane społeczeństwa rolnicze powstawały od III tysiąclecia p.n.e.; kultury Atacameño, Diaguita, Comenchigon, Mapucze, mimo wysoko rozwiniętego rolnictwa, nie stworzyły organizacji państwowej; od ok. 900 p.n.e. rozwijała się kultura Chavín z północnego wybrzeża Peru (świątynie z niewypalanej cegły, motyw kota w wierzeniach i sztuce); ok. 400 p.n.e.–600 n.e. powstawały państwa regionalne — Moche w północnym Peru i Nazca w południowym Peru (figuralna i polichromowana ceramika, gigantyczne rysunki na płaskowyżu Nazca); ok. 600–ok. 1000 rozwinęły się państwa: Tiahuanaco (centrum kultowe nad jeziorem Titicaca), Wari (Huari), a XI–XVI w. — państwa Chimú i imperium Inków. W momencie odkrycia przez Europejczyków ludy środkowych Andów liczyły 10–15 mln; ich gospodarka była oparta na tarasowej uprawie ziemi z zastosowaniem skomplikowanych systemów irygacyjnych oraz na hodowli. Etapy rozwoju organizmów państwowych i różnicowania się społeczeństw były podobne jak w Mezoameryce; imperium Inków scaliło w jeden, centralnie zarządzany organizm polityczny wiele odmiennych kulturowo grup etnicznych i przyczyniło się do powstania w miarę jednorodnej kultury. Cywilizacje środkowych Andów osiągnęły wysoki poziom w zakresie urbanistyki i architektury z kamienia i cegły, rzemiosła i sztuki, religii i nauki; stworzyły skomplikowane systemy wierzeń połączonych z bogatym życiem obrzędowym. 2) Amazonia — kultury kopieniacze; region ten (ok. 2/3 obszaru Ameryki Południowej) obejmuje 2 krainy: Amazonię właściwą oraz sawanny brazylijskiej; na przełomie XV i XVI w. był zamieszkany przez ok. 5 mln Indian; podstawą ich gospodarki była uprawa ziemi (maniok, banany, trzcina cukrowa), w mniejszym stopniu myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. Ludy Amazonii to społeczności egalitarne, ich członkowie byli zróżnicowani jedynie według płci i grup wiekowych, a organizacja społeczna i polityczna była oparta na systemie pokrewieństwa i autorytecie; brak organizacji ponadlokalnej; religia jako wyodrębniony system przekonań transcendentnych nie istniała; wierzenia o charakterze animistycznym były wtopione w wiedzę potoczną i obecne w codziennych działaniach. Wyróżnia się wśród nich: a) Indian sawanny ze wschodniej Brazylii, m.in.: Bororowie, Botokudzi, Karajá, Kayapó, Shawante, Timbira; w porze deszczowej zamieszkiwali stałe osady (do 1500 mieszkańców), w porze suchej wędrowali pojedynczymi rodzinami; nie znali tkactwa ani garncarstwa; struktura społeczna oparta na grupach wiekowych, które przybierały charakter stowarzyszeń, i systemie połów (moiet); obrzędowość związana przede wszystkim z rytuałami nadawania nowych imion osobom przechodzącym z jednej grupy wiekowej do innej; b) Indian lasów równikowych, m.in.: Arawakowie, Guaraní, Karaibowie, Tucano, Tupi; żyli w stałych osadach (1 lub więcej chat), zamieszkanych przez całą wspólnotę (liczącą do 200 mieszkańców), które po wyjałowieniu gleby (co 7–10 lat) przenosili w nowe miejsce; organizacja społeczna oparta na systemach pokrewieństwa, w niektórych regionach przybierających postać formalnych organizacji klanowych z bogatą obrzędowością i wierzeniami (inicjacje mężczyzn, lecznicze rytuały szamanistyczne); rozwinęli plecionkarstwo, tkactwo i ceramikę; duże różnice kulturowe pomiędzy poszczególnymi ludami pozwalają wyróżnić kilka subareałów, m.in. Montanię, Gujanę, Górne Xingu. 3) Zbieracze i łowcy nie tworzyli zwartego obszaru kulturowego. W momencie odkrycia przez Europejczyków ludy te liczyły ok. 1 mln; swą egzystencję opierały na myślistwie, zbieractwie i rybołówstwie, prowadziły koczowniczy tryb życia; podstawą ich organizacji społecznej była grupa koczujących wspólnie spokrewnionych lub spowinowaconych rodzin; spędzając większą część roku osobno spotykały się w okresie świąt, sezonowej obfitości zwierzyny czy owoców lub wspólnie prowadzonych wojen; mimo prostoty kultury materialnej i organizacji społecznej niektóre miały bogate życie magiczno-obrzędowe (np. wieloletni cykl inicjacji mężczyzn u Indian Ona) i związane z nim instytucje społeczne (np. tajne bractwa lecznicze kierujące obrzędami inicjacji u Indian Ayoreó). Wyróżnia się wśród nich: a) Indian z Gran Chaco i Pampy (część Paragwaju, Boliwii i Argentyny): Abipon, Ayoreó, Mataco, Mbaya, Ona, Tehuelcze, Toba, łowcy guanaco i zbieracze dzikiego ryżu; b) Indian południowego wybrzeża Chile: Alakalufowie i Yahgan, zbieracze morskich małży polujący na przybrzeżne ssaki; c) Indian dolnego biegu rzeki Madeira — Mura, wodni koczownicy, żyjący całymi rodzinami w dużych łodziach na rzece; nie mieli stałych osad na lądzie, żyli z rybołówstwa, handlu z kopieniaczymi sąsiadami oraz rzecznego korsarstwa; d) Indian sawanny wschodniej Kolumbii: Achagua, Guahibo i Yaruro, zbieracze i myśliwi; ważnym elementem ich gospodarki była wymiana skór i mięsa zwierząt na produkty uprawy z ludami kopieniaczymi; e) łowcy i zbieracze lasów równikowych: Akuriyó, Guajá, Hoti, Makú, Nambiquara, Sirionó, Yuqui, którzy żyli tylko ze zbieractwa i myślistwa, nieustannie koczując; często silnie uzależnieni ekonomicznie i społecznie od sąsiadujących z nimi kopieniaczy. 4) Basen Morza Karaibskiego, Ameryka Środkowa (bez Mezoameryki), Andy Kolumbijsko-Wenezuelskie i Andy Kolumbijsko-Ekwadorskie (przed podbojem Inków). W chwili odkrycia przez Europejczyków obszar zamieszkany przez ok. 10 mln Indian, których pod względem kulturowym i społecznym należy umieścić pomiędzy egalitarnymi społecznościami Amazonii a twórcami organizmów państwowych Mezoameryki i środkowych Andów; podstawą gospodarki było intensywne kopieniactwo, stosowano prymitywne nawadnianie; gromadzono i przechowywano nadwyżki żywności; hodowano żółwie; dużą rolę odgrywało rybołówstwo; organizacja społeczna oparta na zhierarchizowanych patrylinearnych klanach oraz na wielkich jednostkach politycznych — wodzostwach, na których czele stali dziedziczni wodzowie-kapłani; w skład wodzostw (np. na Haiti było ich 6) wchodziły grupy lokalne, żyjące w liczących kilka tysięcy osób osiedlach (często o charakterze obronnym), z przywódcami niższej rangi na czele; oprócz wyraźnie wydzielonej warstwy wodzów i kapłanów istnieli też niewolnicy — jeńcy wojenni; wyodrębniła się religia, a wraz z nią miejsca kultu (m.in. świątynie), pojawiło się rozbudowane życie obrzędowe. Ludy tego obszaru stworzyły rozwiniętą kulturę materialną: drewniane budownictwo obronne, rzeźba w drewnie i kamieniu, tkactwo, plecionkarstwo, wyroby z piór; znały metalurgię oraz obróbkę kamieni szlachetnych. Wyróżnia się wśród nich: a) wodzostwa wojenne, m.in. Indianie Cañar, Cenu, Lenca, Muisca (Czibczowie), Puruha, Quimbaya, których organizacja społeczna, religia i system ekonomiczny były silnie związane z nieustannie prowadzonymi wojnami; b) wodzostwa teokratyczne, m.in. Indianie Arahuaco, Caquetio, Lache, Taino, Timote, których kultura była związana z silną władzą religijno-polityczną.

W wyniku konkwisty i europejskiej kolonizacji pierwotni mieszkańcy Ameryki zostali poddani procesom, które wpłynęły na ich późniejszą i obecną sytuację kulturową i społeczno-ekonomiczną; najważniejsze z nich to: a) gwałtowny spadek populacji w następstwie rozprzestrzeniania się europejskich chorób zakaźnych, na które Indianie nie byli uodpornieni (np. od podboju do 1650 wymarło na nie ok. 70% populacji Mezoameryki i środkowych Andów) i brutalnej polityki eksterminacyjnej, zwłaszcza na obszarach nadających się pod osadnictwo (np. Pampa, środkowe Gran Chaco, wybrzeże Brazylii); b) metysaż kulturowy i antropologiczny. W Mezoameryce i środkowych Andach w okresie konkwisty zlikwidowano ośrodki indiańskiej władzy państwowej i religijnej, przerwano ciągłość kultury i tradycji wyższych warstw społecznych (zanik arystokracji i kapłanów w wyniku represji i asymilacji), dokonano przymusowej ewangelizacji, grabieży i niszczenia dóbr kultury i sztuki. W okresie kolonialnym Indianom narzucono feudalny porządek społeczno-ekonomiczny i religijny. Aby uczynić ich lojalnymi poddanymi Korony hiszpańskiej i Kościoła osiedlano ich wokół niedużych centrów administracyjno-religijnych, powołując prawnych opiekunów (corregidor); całe ich grupy przydzielano hiszpańskim dzierżawcom majątków ziemskich, którzy mieli prawo czerpać zyski z ich pracy (encomienda); poszczególne wspólnoty Indian obciążono obowiązkowymi pracami publicznymi: budową dróg, mostów, pracą w kopalniach. Trwała walka z przedhiszpańskimi kultami oraz wierzeniami ludowymi; w efekcie nastąpiło utajnienie życia religijnego oraz powstał system ludowych wierzeń typu synkretycznego, adaptujących elementy chrześcijaństwa do przedhiszpańskiej struktury wierzeń; nasilał się proces metysażu antropologicznego (przemieszania rasowego), w którego wyniku powstało społeczeństwo metyskie silnie ciążące ku kulturze iberyjskiej. Indianie przeciwstawiali się wyniszczeniu w sposób bierny (m.in. synkretyzm kulturowy, izolacjonizm) lub czynny (zbrojne rebelie, ruchy religijno-społeczne o charakterze millenarystyczno-eskapistycznym). Największym wystąpieniem Indian było powstanie Tupaca Amaru (1780–82), po którego klęsce w wyniku represji zniknęła szlachta indiańska, a Indianie przekształcali się powoli w społeczności chłopskie o silnie zintegrowanej indiańsko-hiszpańskiej kulturze, pozostające na samym dole hierarchii społeczeństwa kolonialnego, nie uczestniczące w najważniejszych procesach i wydarzeniach epoki. Po wyzwoleniu Ameryki Środkowej i Południowej rządy nowo powstałych republik zlikwidowały ustawodawstwo hiszpańskie chroniące Indian, a modernizując stosunki własnościowe likwidowały oparte na kolektywnej własności ziemi indiańskie wspólnoty ziemskie (comunidad), które były fundamentem trwania kultury indiańskiej. W krajach, w których liczba ludności indiańskiej była znaczna (Boliwia, Peru, Gwatemala), hasła emancypacji Indian czy zwrotu wspólnotowej ziemi były ważnym elementem programów na rzecz reformy rolnej, zmian społecznych i ustrojowych. Podstawą wyróżnienia Indianina chłopa są kryteria rasowe, językowe i antropologicznego (wzory kultury, styl życia, autoidentyfikacja). Najsilniej cechy indiańskości występują w środowisku chłopskich wspólnot indiańskich, instytucji samorządowych ze wspólną własnością ziemi, w których członków łączą interesy ekonomiczne, wspólnota losów, tradycji i języka, solidarność wewnątrzgrupowa, tradycjonalizm postaw i zachowań; kwitnie w nich rękodzieło i jest kultywowane życie obrzędowe oraz religijne. Na obszarze środkowych Andów Indianie są obecnie społecznością dość jednorodną kulturowo, choć duże jest zróżnicowanie regionalne wierzeń, obrzędowości, języka i świadomości etnicznej; żyją tu Ajmarowie, Keczua i Araukanie. Obszar Mezoameryki jest bardziej urozmaicony kulturowo; żyje tu ok. 12 mln Indian, w 50 grupach etnicznych; wyróżnia się 3 obszary: środkowy Meksyk (Nahua, Otomi, Totonakowie, Taraskowie), południowy Meksyk (Mistekowie, Zapotekowie) oraz wschodni Meksyk i Gwatemala (Tzotzil, Tzeltal, Yucatec, Cakchiqel, Kicze, Kekchi).

W Amazonii i Gran Chaco w okresie konkwisty pojawiły się armie poszukujące mitycznych imperiów indiańskich (Eldorado, Paititi, Manoa, Kraj Cynamonu, Trapalanda); efektem tych ekspedycji były zbrojne starcia z Indianami, rozprzestrzenianie się europejskich chorób, pierwszy kontakt Indian z narzędziami metalowymi i bronią palną; akcja osadnicza prowadzona na wybrzeżu Brazylii i przy ujściu La Platy doprowadziła do podboju tych obszarów i eksterminacji zamieszkujących je ludów. W okresie kolonialnym w Amazonii i Gran Chaco działały zakony misyjne z prawem zakładania indiańskich redukcji misyjnych, które przyczyniły się do akulturacji i asymilacji Indian; po wprowadzeniu zakazu działalności zakonów (2. połowa XVIII w.) te grupy Indian, które przetrwały fizycznie lub kulturowo, powróciły do dawnego trybu życia. W 2. połowie XIX w. Argentyna podbiła Pampę i Gran Chaco dokonując eksterminacji Araukanów, Tehuelczy, Toba, Macovi i Guaycurú. Po wybuchu w Amazonii tzw. gorączki kauczukowej (1870–1910) Indian wykorzystywano do zbioru lateksu, czyniąc z nich półniewolników; ten 40-letni okres zakończył się dla nich tragicznie — wiele grup wymarło, niektóre zmalały do kilkunastu osób, zanikła ich tradycyjna kultura oraz odrębność etniczna. W połowie XX w. zaczął się proces przyspieszonego przyłączania Amazonii i Gran Chaco do systemów gospodarczych poszczególnych państw, budowa sieci dróg (m.in. Transamazoniki) i eksploatacja na skalę przemysłową zasobów naturalnych; grupy indiańskie żyjące na obszarach eksploatowanych przenoszono do rezerwatów. Powstały wówczas pierwsze organizacje indiańskie, których głównym celem była walka o prawa Indian do zajmowanej ziemi. Obecnie w Amazonii i Gran Chaco żyje ok. 1,6 mln Indian (ponad 400 grup etnolingwistycznych), których podzielić można na 3 kategorie w zależności od stopnia akulturacji: 1) Indianie na drodze do pełnej asymilacji — 70% tej populacji; od ludności napływowej różni ich tylko język oraz świadomość odrębności; przeżyli kulturowy szok kontaktu z cywilizacją i etap masowego wymierania w połowie XIX w., a szybkie odradzanie się demograficzne było połączone z postępującą asymilacją; 2) Indianie żyjący na marginesie narodowej gospodarki i kultury, mimo stałych kontaktów ze społeczeństwem narodowym — 28%; początek ich kontaktów z cywilizacją przypada na okres gorączki kauczukowej; trudnią się częściowo kopieniactwem i myślistwem, sezonowo podejmują pracę najemną; ich organizacja społeczna i wierzenia uległy silnej transformacji; 3) Indianie izolowani — 2%; ich kontakty ze społeczeństwem narodowym są sporadyczne lub ich nie ma. Przybliżona liczba Indian (i grup etnolingwistycznych) Amazonii i Gran Chaco rozkłada się następująco (dane z 2000): Brazylia 260 tysięcy (235 grup), Peru 250 tysięcy (47), Argentyna 120 tysięcy (12), Boliwia 145 tysięcy (27), Wenezuela 300 tysięcy (21), Ekwador 60 tysięcy (11), Kolumbia 350 tysięcy (42), Gujana 50 tysięcy (9), Paragwaj 90 tysięcy (15), Surinam 6 tysięcy (5), Gujana Francuska 3 tysiące (6).

W basenie Morza Karaibskiego w okresie konkwisty zostały skolonizowane Wielkie Antyle, Ameryka Środkowa, wybrzeża i obszary górskie Kolumbii i Wenezueli (w tym Czibczowie i Timote); w okresie kolonialnym trwał podbój wschodniej i środkowej Wenezueli (w tym ludów Kariña, czyli Karaibów). Indianie tych regionów wymarli fizycznie, nieliczne grupy w Ameryce Środkowej, zachodniej Kolumbii i Wenezueli, utraciwszy w wyniku podboju ponadlokalną strukturę polityczno-społeczną, przekształciły się w społeczeństwa egalitarne typu amazońskiego; inne, w Andach Wenezuelskich i Kolumbijskich oraz wschodniej i środkowej Wenezueli, pod wpływem licznego osadnictwa europejskiego wymarły kulturowo. Przybliżona liczba Indian (i grup etnolingwistycznych) tego regionu wynosi ok. 700 tysięcy (ok. 40 grup) i rozkłada się następująco: Panama 150 tysięcy (6), Nikaragua 180 tysięcy (3), Kolumbia 130 tysięcy (12), Honduras 130 tysięcy (6), Wenezuela 60 tysięcy (7), Kostaryka 16 tysięcy (8); najważniejsze grupy Kolumbii i Wenezueli — Bari, Chimila, Guajiro, Paraujano, Yukpa; Panamy i Kostaryki — Boruca, Guaymi, Kuna, Terraba; Nikaragui i Hondurasu — Garifuna, Miskito, Sumu.

Mariusz Kairski

Bibliografia

E. Nowicka, J. Rusinowa Wigwamy, rezerwaty, slumsy, Warszawa 1988;

I.S. Cyrus Indianie Ameryki Północnej, Kraków 1997;

A.J. Kilanowski Współcześni Indianie Stanów Zjednoczonych, Toruń 1997;

Handbook of North American Indians, ed. B.G. Trigger, vol. 4–11, 15, Washington 1978–90.

M. Kairski Indianie Ameryki Środkowej i Południowej. Demografia, rozmieszczenie, sytuacja etno-kulturowa , «CESLA — Studia i Materiały » t. 19, Poznań–Warszawa 1999;

A. Posern-Zieliński, M. Kairski Mapa etniczna świata — Ameryka Środkowa, Ameryka Południowa, w: Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. 18 Świat grup etnicznych, Poznań 2000.

Indianki Cuzqueno z Pisac (Peru)

Indianie Czarne Stopy, Ameryka Pn.

Kolumbia, Indianie Silviano

Ceramika Indian Zuni

Indianie Uru (Boliwia).

Mesa Verde, Park Narodowy, pozostałości osiedla Indian kultury Anasazi (faza Pueblo) należącej do Tradycji Południowo Zachodniej; 1100–1275 (stan Kolorado)

Titicaca, jezioro, Wyspa Księżyca, Indianki sprzedające colę i chipsy (Boliwia)

Kolumbia, wioska Indian Arhuaco w Sierra Nevada de Santa Marta

Uxmal, widok ogólny ruin miasta, X–XV w. (Meksyk)

Palenque, ruiny pałacu (Meksyk)